Презентация на тему Тақталар тектоникасы

парадигма рөлін атқарған геотектоникалық зерттеулер бағыты. Фиксизмнің негізгі қағидасы

кез- келген геологиялық нысандар көлбеу бағытта жылжымаған , өздерінің қазіргі орнында ұдайы сақталған, Олар тек қана кезінде төмен қарай ойысу нəтижесінде түзілген.

аталатын тұжырымдаманың негізгі қағидаларын дəріптейтін геотектоникалық зерттеулер бағыты .

Мобилизмнің фиксизмен басты айырмашылығы – бұл геотектоникалық бағыт тектоникалық құрылымдарды қалыптастырудағы негізгі рөлді көлбеу (горизонталь)бағытталған тектоникалық қозғалыстар атқарады деп есептейді.

1910 жылы əлемнің физикалық картасына қарап отырып, Атлант мұхитының

қарама-қарсы жағалауларындағы континенттер жиегінің (əсіресе Африка мен Оңтүстік Американың) бір-біріне өте ұқсас екендігіне назар аударған.
Осы жайт аталған континенттердің көне геологиялық эралар мен кезеңдерде тұтас материк құрағандығының, кейінірек олар «быт-шыт боп жарылып», əртүрлі бағытқа көлбеу (горизонталь) бағытта жылжып кетуінің нəтижесі болуы мүмкін-ау деген ой А.Вегенрге осы мəселені одан əрі тиянақты түрде зерттей түсуге түрткі болған.
Ол өз ой-пікірін бір жүйеге келтіріп, «материктердің ығысуы» туралы бірінші болып болжам айтты.

(А.Вегенер жорамалының 4- дəлелі )

жиегінің бір-біріне ұқсастығы, яғни оларды «қайтадан жылжытып əкеліп» бір-бірімен

қиюластырғанда расынан да тұтас материк шығатындығы ;
2) Атлант мұхитының жағалауларында орналасқан Бразилия мен Африканың палеозойлық таужыныстарынан табылған көне жəндіктердің бір-біріне түрлік ұқсастығы , мұның өзі осы елдер орналасқан континенттер палеозой эрасында мұхит алабымен дараланып жатпағандығын дəлелдейтіндігі;
3) Африканың батыс жағалауында ендік бағытта созыла сағаланатын Капа тауларының шығыс жақ бөлігі Оңтүстік Американың шығыс жақ жағалауларында өз жалғасын табатындығы ;
4) бүгінгі таңда əртүрлі континенттер мен аралдарда шашыранды түрде орналасқан көне (карбон-пермь кезеңдерінің) мұзбасу « іздері» болып табылатын «мореналар» деп аталатын арнаулы таужыныс түрлерінің аталған континенттерді өзара қиюластырған жағдайда жып-жинақы түрде оңтүстік полюс маңына «жинақтала қалатындығы»

эрасының аяқ шенінде Жер шарында жалғыз ғана алып материк

болған. Бұл материкті Вегенер «Пангея» деп атады. Пангея материгінің жағалауларын жалғыз ғана көне мұхит сулары шайып жатқан, бұл мұхит «Панталасса» деген атауды иеленді. Палеозойдың карбон кезеңінің аяқ шеніне дейін өз тұтастығын сақтаған осы алып материк кейінірек «быт-шыт боп жарыла отырып», əртүрлі континенттерге дараланған. Осылайша дараланған континенттер батыс бағытта немесе экваторға қарай көлбеу (горизонталь) бағытта жылжуы нəтижесінде бір-бірінен ажырай бастаған.

км қашықтықтарға «жылжытып жіберетін» күш табиғатын түсіндіріп бере алмады,

яғни континенттер дрейфінің көрініс беру механизмі жауапсыз қалды;

шекарасына немесе Конрад шекарасына сəйкес келеді деп мəлімдеді; бұл

екі шекараның екеуі де қатты таужыныстардың бір-бірімен жапсарласу шекаралары екендігін ескерсек км қашықтықтарға жылжып кету мүмкіндігі жоққа тəн екендігін түсіну қиын емес.

ғасырдың 40-60 жылдары жаппай жүргізілген арнаулы геологиялық зерттеулер түрткі

болды. Олар – Əлемдік мұхит түбінің геологиялық жəне геоморфологиялық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу жəне орталық-мұхиттық жота өсіне қарама-қарсы (симметриялы) орналасқан әр таңбалы магниттік аномалиялар полюстары, бастапқы магниттелу құпиясы, магниттік полюстардың уақыт өткен сайын өзгерісі және басқа да ғылыми жаңалықтардың ашылуы, «материктердің ығысуы» атаулы болжамның қайталап жандануына мүмкіндік тудырды.

3 басты қағиданың қалыптасуына байланысты болды.
1 – Серпімді сыртқы

қатты қабаттан тұратын жоғары мантияның – литосфераның және оның астындағы төсеніші – балқыған астеносфера қабаттарының механикалық моделінің жасалуы. Континенттер астында астеносфера 120-150 км, ал мұхиттар астында – 30-60 км тереңдікте орналасады.

бөлу үшін жердің сейсмологиялық сипаттамасы пайдаланылады. Егерде жер шарының

географиялық картасына ірі жер сілкіністер эпицентрлерін түсірсек, олардың орналасуы белгілі бір заңдылыққа тәуелді болады. Көптеген жылдар бойы бұл заңдылықты түсіндіру мүмкін болмады. Тек қана тақталар тектоникасы атаулы болжамның арқасында, эпицентрлер тізбегі литосфералық тақталар шекаралары екендігі анықталды.
3 – Литосфералық тақталар қатты дене болып саналады, сондықтан да олардың сфера үстімен қозғалысы геометриялық заңдылыққа сәйкес жүреді.

қыртысының қимасындағы геологиялық денелердің құрылымын өзгертетін, Жердің астеносфера жəне

литосфера деңгейлерінен бастау алатын механикалық қозғалыстар жиынтығы.

бойына етек ала отырып, ірі-ірі аймақтардың жоғары көтерілуін немесе

төмен жылжуын (тік бағытталған) қамтамасыз ететін, бірақ сол аймақтардың ішкі құрылымын өзгертпейтін қозғалыстар.
Тұтас континенттер, мұхиттық жəне континенттік үстірттер қалыптасады.
Өзі қамтыған аймақтың ішкі құрылысын өзгертпейді, аймақтың қимасын құрайтын таужыныс қабаттары қатпарланбайды жəне жыртылмайды.
Эпейрогендік тектоникалық қозғалыстардың синонимі – тербелмелі қозғалыстар.

сипаттары олардың қысқа мерзімділігі (геологиялық уақыт тұрғысынан алғанда), бір

сəттілігі, өте жоғары қарқындылығы жəне орогендік белдеулер мен жүйелер (таулар) ауқымында ғана көрініс беруі.
Өздері қамтыған аймақ қимасын құрылымдық өзгерістерге ұшыратады, яғни қиманы құрайтын таужыныс қабаттары қарқынды түрде қатпарланады жəне əртүрлі дəрежедегі жыртылыстармен бөлшектенеді.
Орогендік тектоникалық қозғалыстар терминінің синонимі – қатпарлы қозғалыстар.

көлбеу (горизонталь) бағытта алыс қашықтықтарға жылжып кетуін қамтамасыз ететін

жалпыпланеталық тектоникалық қозғалыстар.
Континенттер дрейфінің қозғаушы күші астеносфера қимасындағы конвекциялық ағымдар.

жаңадан қалыптасқан мұхиттық литосфераның континент жағалауларына қарай көлбеу (горизонталь)

бағытта ұдайы жылжып отыруымен сипатталатын процесс жəне тектоникалық қозғалыс түрі.
Спрединг процесін кейде «мұхит түбінің базальттармен жаппай көмкерілуі» деп те атайды .
Негізгі қозғаушы күші астеносфера қимасындағы конвекциялық ағымдар деп есептелінеді.

литосфераның астына қарай сұғынуын қамтамасыз ететін тектоникалық қозғалыс түрі.
Субдукция

нəтижесінде, яғни мұхиттық литосфераның континенттік литосферамен өзара əрекеттесуі (бірінің астына бірінің сұғынуы) нəтижесінде «Беньофф– Заварицкий– Вадати белдемі» деп аталатын арнаулы белдем қалыптасады.

блоктардан – литосфералық тақталардан тұратынын анықтады. 
Жер бетiнде 8

үлкен, 20-ға жуық кiшiгiрiм литосфералық тақталар бар .
Бұл тақталар астеносфера (“asthenes”- слабый, жұмсақ, балқыған, “sphira”-шар) деп аталатын 120-150 км тереңдiкте орналасқан жартылай балқыған қабаттың үстiмен жылжыйды.
Көлбеу бағытта жылжу жылдамдығы – жылына бірнеше мм-ден 15-18 см-ге дейін.

2. Антарктида тақсаты
3. Африка тақтасы
4. Еуразия тақтасы

5. Үндістан тақтасы
6. Кокос тақтасы
7. Наска тақтасы
8. Тынық мұхиты тақтасы
9. Солтүстік Америка тақтасы
10. Оңтүстік Америка тақтасы
Осы көрсетілген 10 литосфералық тақталар жер шарының 85%-н қамтиды. Қалған 15% шағын тақталарға келеді. Микротақталар басты тақталардың шекарасында кездеседі.

тақталарының шекарасында жатыр. Сол себепті әлемдегі ең қауіпті әрі

белсенді Гекла, Ок, Катла және Лаки сынды жанартаулар дәл осы Исландия территориясында қалыптасқан.

отырып, төмендегі ретпен өтеді.
1) Рифтогендік саты.
2) Мұхиттық саты.
3) Аралдоғалық

саты.
4) Коллизиялық сатысы
5) Платформалық саты

литосфера ауқымындағы бұрынғы платформа тектоникалық белсенділікті иелене бастайды. Бұл

белсенділік платформаның нақтылы өңірінде созылу кернеулері туындатқан жыртылыс құрылымының, яғни континенттік рифтілердің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Рифтілер аймағы мейлінше белсенді тектоникалық жəне магмалық əрекеттермен сипатталатын болады, мұның нəтижесінде сол аймақта алуан түрлі эффузиялық магмалық таужыныстар мен шөгінді таужыныстардан тұратын арнаулы геологиялық формацияларжиынтығы түзілетін болады
.Мұндай формациялар жиынтығын рифтогендік формациялар» деп атайды.

бір-бірінен бірте-бірте қашықтауы, яғни континенттер дрейфіне ұшырауы нəтижесінде континенттік

литосфера толығымен «жыртылады», сөйтіп континенттік рифт енді мұхиттық рифтімен алмасатын болады. Мұхиттық рифт аймағында астеносфера заттарының балқымаларының есебінен жаңа мұхиттық литосфера қалыптасатын болады. Жаңадан қалыптасқан мұхиттық литосфера мұхиттық рифтінің қарама- қарсы жақтауларына қарай спрединг процесінің нəтижесінде жылжи береді, осылайша мұхиттың түбі де дрейфке ұшырауы нəтижесінде қарама-қарсы бағытта жылжып бара жатқан континенттік жағалауларға бағыттас бағытта жылжып отыратын болады.

Қимасының астыңғы өңірі ультрабазит-базит интрузияларынан, беткі бөлігі базальттар мен тереңсулық шөгінділерден тұратын мұхит түбіндегі геологиялық формация «офиолитті формация» деп аталады.

кеңи берген мұхит алабы енді «қайтадан жабыла бастайды», яғни

мұхиттың континенттік жағалаулары енді бір-біріне қарама- қарсы бағытта жылжитын болады. литосфераның астына қарай сұғынуға мəжбүр болады.
Осылайша субдукция процесі жүзеге асады. Бірінің астына екіншісі сұғынып кетуі нəтижесінде туындаған ғаламат тектоникалық кернеулер мен жоғары температуралар нəтижесінде «жабылып келе жатқан мұхит» жағалауларында «тереңсулы науалар», «аралды доғалар», «шеткі теңіздер» деп аталатын арнаулы тектоникалық құрылымдар қалыптасады.
Бұл құрылымдар жиынтығы «Беньофф-Заварицкий-Вадати
белдемі» деп аталатын арнаулы белдем құрайтын болады.
Мұхиттардың мұндай жағалауларын «белсенді континенттік
жағалаулар» деп атайды (мысалы, Тынық мұхит жағалаулары).

бір-бірімен соқтығысады, яғни бұрынғы мұхит алабы толығымен «жабылады». Енді

бұл аймақта құрлықтық жағдай қалыптасады, яғни мұхит алабы енді кəдімгі құрлыққа айналады. Бұған дейін қалыптасқан бүкіл геологиялық формациялар жиынтығы континенттік жағалаулар арасында сығымдалуы нəтижесінде қарқынды деформацияларға ұшырайды, яғни қарқынды қатпарланады, жыртылады. Осының салдарынан кешегі мұхиттың жабылу аймағында биік тау жоталары қалыптасатын болады. Бұл аймақ ғаламат тектоникалық белсенділікпен сипатталады. Бүйірлік сығымдау кернеулері өздерінің шарықтау шегіне жетеді, осылайша таужыныс қабаттарының қатпарлану жəне жыртылу қарқыны да күшейе түседі. Тауаралық ойыстарда «моласса формациялары» деп аталатын арнаулыгеологиялық формациялар қалыптасады.

Қалыптасқан таулар денудацияға ұшырайды, сөйтіп бірте-бірте аласара береді. Енді

бұрынғы таулардың орнында жазық, яғни ұсақшоқылы жербедер қалыптасады. Таулардың денудацияға ұшырауы сол аймақтың массасының азаюымен орайлас өтеді, бұл жайт осы аймақтың изостазиялық тепе-теңдіктің сақталу заңдылығына сəйкес жоғары көтерілуін қамтамасыз етеді. Мұның нəтижесінде «таулардың тамырлары» жер бетіне шығып қалатын болады.
Аймақ енді тектоникалық жəне магмалық салғырттықпен сипатталатын, өз ауқымында тек қана эпейорогендік, яғни тербелмелі тектоникалық қозғалыстар көрініс беруі мүмкін платформаға айналады.

бөлінеді.

(спрединг) олардың кенересі дивергенттік.
Жер қыртысындағы тақталардың ажырау шекарасы

және мұхит табанындағы терең жарылыстардың жиынтығы рифт деп аталады. Жарылыстар бойымен көтерілген ыстық магма есебінен жер қыртысы қалыңдайды.
Жер қыртысының жарық ажыратқан бөліктері жан-жаққа жылжи бастайды да, нәтижесінде жарықтың екі жағынан суасты жоталары түзіледі. Оларды мұхит ортасы жоталары деп атайды.
Мұндай жоталарға Атлант мұхитының Орта жотасы, Т.б. жатады. Суасты жоталары мұхит түбінен 2000 – 3000 м биіктікке көтеріледі, ұзхындығы бірнеше мың км-ге барады.

нәтижесінде, мұхиттық қыртыстан тұратын тақта материктік қыртыстан тұратын тақтамен

түйіскен жағдайда, мұхиттық тақта материктік тақтаның астына қарай батып кетеді де, сол аймақта терең сулы мұхит науасы(шұңғымасы) пайда болады.
Оның шетін бойлай аралдардың доға тәріздес тізбегі созылып жатады. Мысалы, Еуразия тақтасы мен Тынықмұхиттық тақта аралығындағы Куриль науасы мен Куриль аралдары тізбегі түзіледі және Наска мұхиттық тақтасы мен Оңтүстік Америка тақтасы аралығында Анд таулары пайда болады.