Презентация на тему Саха уонна киргиз норуоттарын ос хоьоонноругар уол озону сылгыга холооьун

хайдах буолуохтаађын сылгыга сыһыаннаах өс хоһооннорунан ырытыы

олођор суолтатын туһунан литератураны аађыы уонна интернеккэ көрдөөһүн;
Өс хоһооннору

булуу уонна сылгыга сыһыаннаађы арааран ырытыы;
Өс хоһооннор суолталарын тылдьыкка көрөн быһаарыы;
Чинчийиигэ түмүктэри оңоруу.

үөрэтиллэ илик. Өс хоһоон диэн олох-дьаһах, быһыы-майгы туһунан түмүктэммит

өйү-санааны ађыйах тылынан дьүһүннээн этии буолар. Кини дьүөрэлии тылынан оңоһуллар, үксүгэр аллитарациялаах буолар, арыт рифмалаах да буолар. «Өс» диэн тыл хоту дойду дьонун өйдөбүллэринэн – абыычай, быраабыла, сокуон буолар эбит. Э. Пекарскай тылдьыта быһаарарынан «Өс» тюрк тылыттан «саңа» диэн буолар эбит

[1]

эбит сылгы. Бу норуоттарга тођо сылгы үрдүктүк турарый? Сылгы

миинэр минэ, ас-уол, тириитэ таңас-сап буолар, сиэлинэн быа-туһах оңоһуллар. Л.П. Потапов суруйан турардаах: «Түүр норуоттара сылгы ыңыыра туттуохтарыттан ыла олохторугар-дьаһахтарыгар, культураларыгар улахан сайдыы барбыта. Сылгыны миинэр-минэ оностуохтарыттан кос норуоттар киэн сирдэри баһылыыр, атын норуоттары кытта сыһыан олохтуур кыахтаммыттара».

саха норуотугар. Саха итэђэлигэр сылгыны саха аймахха Дьөһөгөй тойон

айыы бэлэх оңор диэн биэрбит. Ол эрэн сылгыны бэлэхтэппит киһи, туох эмит куһађаны оңорон, хомоттођуна, бэлэђин төттөрү ылар. Кини хорсун эр дьону, ахсым аты араңаччылыыр эбит.

куустээх суолталаах буолан – кыргыз өллөђүнэ, ийэ буорга көмүлүннэђинэ

эрэ, сири- дойдуну кэрийэрэ тохтуур - диэн этэллэр эбит. Киргиз норуота эмиэ былыр былыргыттан сылгы иитиитинэн дьарыктанар норуот.
П.П. Семенов-Тянь-Шанский суруйан турар: «Киргиз олођун аңарын ат үрдүгэр атаарар. Ол иһин бу норуокка олохторугар саамай күндү сылгы буолар». Киргизтэр итэђэллэринэн таңара киһини туой буортан оңорбут, оттон ол туой ордугунан сылгыны айбыт. Ол иһин сылгыны кинилэр дођордорун курдук саныыллар.

- Эр киһи эппит тылыгар туруохтаах диэн быһаарар. Судургу

майгылаах киһи. Эппит тылын толорор киниэхэ дьоннор эрэнэр уонна итэђэйэр буолаллар, дьон убаастабылын ылар.

киһиэхэ үтүөнү – өңөнү оңорор, салгыыр – тэрийэр, үтүө

суобастаах аһыныгас киһини этэллэр. Саха киһитэ былыр былыргыттан бэйэ-бэйэтиттэн тэйиччи олорор буолан дьон кэллэђинэ үөрэр, кыһалђађа түбэстэхтэринэ бэйэ бэйэлэригэр көмөлөсүһэр үтүө майгылаађын быһаарар.

күн ат уорђатыгар» - олорор олох араас эндиэлээх, очурдаах

– чочурдаах буолар. Онон биир күн куһађан, биир күн үчүгэй буолар. Уол ођо эр бэрдэ буолан сылдьар сирэ киэң, онон кинини олођор араас көрсүөн сөп. Ону кини куруук туохха барытыгар бэлэм буоларыгар үөрэтэр.

эдэр, ыччат өттө кэскиллээх, уһун үйэлээх. Бу өс хоһоон

уол ођо инники олођо үчүгэй буоларыгар, эрдэттэн үтүө аатын киртиппэккэ чиэстээхтик илдьэ сылдьарыгар уонна үчүгэйи эрэ ыраланарга үөрэтэр.

кутталлаах суолга сорунаары туран эр киһи этэр тыла. Уол

ођо былыр былыргыттан норуотун көмүскүүр оңоһуулаах. Ону айанныан иннинэ эр санааны ылынар суолталаах өс хоһоон.

дөбөннүк ылынымтыа, үүттээх-ааннаах, киһини кытта дьуххатык кэпсэтэр киһи. Бу

өс хоһоон уол ођо үтүө майгытын көрдөрөр дии саныыбын.

күүстээх киһи. Ханнык бађар уол ођо кыра эрдэђиттэн этин

– сиинин дьарыктыахтаах. Күүстээх –уохтаах, барытын кыайыгас буоларын иитэр ис хоһоонноох норуот муударай этиитэ.

сыыһар, айааһына илик ат элбэхтэ мөђөр». Киһи олоххо билбэтэ,

сатаабата элбэх. Болђомтолоох буоларга үөрэтэр өс хоһоон.

Өс хоһооно уол ођо түргэнин, хапсађайын. Ата суох киһи

илиитэ суох диэн суолталаах дии саныыбын.

ођо кыра эрдэђиттэн тулуурдаах буолуохтаах. Күүстээх, хорсун эрэ уол

дьиңнээх сэрииһит буолар.

хорсун ат сэриигэ, сымнађас ат үлэђэ. Туох барыта кэмигэр,

бириэмэтигэр сөп түбэһиэхтээх. Сэриигэ хорсун-ходуот, үлэђэ сүрэххинэн ылынан үлэлиэххэ диэн суолталаах. Бу өс хоһоон күннээђи олођу кытта сибээстээх.

дьолун бэйэтэ оңостуохтаах.

чугас суолталаах буолаллар.
Түүр омуктарын өс хоһоонноро сылгы көмөтүнэн

киһи майгытын-сигилитин көрдөрөллөр уонна кини кыһалђатын, олођу көрүүтүн быһаараллар.
Биһиги өс хоһооннорбут киргиз норуотун өс хоһооннорутуттан уратыта диэн Саха норуота сылгыны таңара оңостор. Саха киһитэ олођу анаарар философиятыгар туох баар үчүгэйи, үтүөнү сылгыны кытта тэңнээн көрөр.
Киргиз норуотун өс хоһоонноро дьиңнээх күннээђи олођу кытта ситимнээхтэр.
Бу икки норуот өс хоһоонноро бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаһаллара уол ођону сылгы обраһынан үтүө майгылаах, аһыныгас, этин-хаанын дьарыктыыр, эппит тылыгар турар, хорсун буоларга үөрэтэллэр.