Презентация на тему Халел Досмұхамедов (1883-1939)

қоғам өмірінің сан салалы мәселелеріне араласқан көп қырлы дарын:

саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы, әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап, насихаттаушы, шебер аудармашы. 1883 жылы сәуірідің 24 бұрынғы Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойған бо­лысы, (қазіргі Атырау облысы Қы­зылқоға ауданы) Тайсойған құмында №4 ауылында дүниеге кел­ген.

хат таныған Халелді жергілікті орыс қазақ мектебіне береді. Мектепті

жақсы бітірген Халел 1894 жылы Теке қаласындағы Орал әскери-реалдық училищесінің даярлық класына қабылданып, оны үздік бітіреді де, тағы бір жылға қосымша класта оқуға қалдырылады.
Сосын Сән-Питербор императорлық әскери-медицина академия­сына латын тілінен қосымша емтихан тап­сырып түскен.

келіп, оның саяси білімін жетілдіріп, қалып­тасуына әсер етті. Ол

осы жылдары ел ішінде үгіт-насихат жүргізіп, жергілікті «Фикр» (Пікір), «Уральский листок» газеттеріне ма­қа­лалар жазып, саяси толқулардың мән-жайын халыққа түсіндіріп отырды.
1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық пар­тиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне Б.Қаратаев, М.Бақыткереев­тер­мен бірге сайланды.

медальмен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге

жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды. 1912, 1913 және 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін Им­ператорлық қола медальмен марапатталды.
1913-18 жылдары «Қазақ» газетінде «Тамыр дәрі хақында», «Сары кезік — сүзек», «Жұқ­палы ауру хақында» сынды кәсіби, әлеу­мет­тік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. «Как бороться с чумой среди киргизского народа» (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қам­тыған еңбек болды.

қазақ съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса

делегаттың қатысуымен өткен Орал облыстық қазақ съезінде Ж.Досмұхамедовпен бірге «Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері» атты жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді.
Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсыл­мандар съезіне қатысып, І жалпықазақ съезінен Бүкілресейлік құрылтай жиналы­сына депутаттыққа кандидат ретінде ұсы­нылды.

— Ұлт кеңесі құрамына сайланды. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші

кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық мили­циясын жасақтауға, Алаш қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, Ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес өкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар Алашордаға ішінара билік беру (заң шығару, атқарушы билік, сот жүргізу, өз әскері болу), қазақтар шоғыр­ланған жерлерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде кеңес органдары тұтқындаған алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды қудалауды тоқтату, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді өткір қоя білді.

4-СЪЕЗІНДЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ БҮКІЛ БАТЫС ӨҢІРІНЕ ЫҚПАЛ ЕТЕРЛІК ҰЛТТЫҚ-ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМ

— «ОЙЫЛ УӘЛАЯТЫ УАҚЫТША ҮКІМЕТІН» ЖАРИЯ­ЛАУҒА ҚАТЫСТЫ. СОЛ ЖЫЛЫ ҚЫРКҮЙЕК АЙЫНЫҢ ОРТАСЫНДА КЕҢЕС ӨКІМЕТІНЕ ҚАРСЫ КҮШТЕРДІҢ УФА ДИРЕКТОРИЯСЫН ЖАРИЯЛАУ МӘЖІЛІСІНЕ ЖИНАЛҒАН АЛАШОРДА ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ БҰЛ ҚҰРЫЛЫМДЫ ҚОЛДАП, ОҒАН «АЛАШОРДАНЫҢ БАТЫС БӨЛІМШЕСІ» ДЕГЕН АТ БЕРДІ. ОСЫ КЕЗЕҢДЕ ХАЛЕЛ АЛАШОРДАНЫҢ АТТЫ ӘСКЕРІН ҰЙЫМ­ДАС­ТЫРЫП, САМАРАДАҒЫ КОМУЧ ҮКІМЕТІНЕН ҚАРУ-ЖАРАҚ АЛУҒА, ҰЛТТЫҚ БАНК АШУҒА, БАСПАХАНА, «ЕРКІН ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІН ШЫҒАРУҒА КӨП ЕҢБЕК СІҢІРДІ. АЛАШОРДА ТАРАТЫЛҒАННАН КЕЙІН БАСҚА ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫ СЕКІЛДІ ХАЛЕЛ ДЕ ЖАҢА ӨКІМЕТТІҢ ЖҰМЫСЫНА ТАРТЫЛАДЫ. 1920 ЖЫЛЫ 21 ТАМЫЗДА ТҮРКІСТАН РЕС­ПУБЛИКАСЫ ХАЛЫҚ АҒАРТУ КОМИССАРИАТЫ ЖАНЫ­НАН ТҮРКІСТАН ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУ, МӘДЕНИ ҺӘМ ҒЫЛЫМИ МҰҚТАЖДАРЫН ӨТЕУ ҮШІН АРНАЙЫ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН БІЛІМ КОМИССИЯ­СЫНЫҢ МҮШЕЛІГІНЕ, КЕЙІН ТӨРАҒАЛЫҒЫНА САЙЛАНДЫ. ТАШКЕНТТЕГІ ХАЛЫҚ АҒАРТУ ИНСТИТУТЫНДА ОҚЫТУШЫСЫ БОЛДЫ.

ординатор, Түркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты алқасының мүшесі және

емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды.
Орта Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің орынбасары қызметтерін атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес қосты. Халел Досмұхамедов бір өзі бірнеше қызметтер атқара жүріп, ұлттық мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет болады. Осындай қажеттілік Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметерін ана тіліндегі оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр етті.

жаратылыстану сөздігі), «Оқушы­лардың денсаулығын сақтау», «Дене бітімі және оның

жұмысы туралы әңгімелер», «Сүйектілер туралы» т.б. оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды.
Ол қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі — сингармонизм заңын зерттеді, «Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы», «Шернияз шешен», «Алаш не сөз», «Бұқарадағы Көгілташ медресесін салу туралы әпсана», «Тіллә-Қары мен Ширдор медреселерін салғызған Жалаңтөс батыр шежіресі», «Диуани лұғат ат-түрік», «Кенесарының соңғы күндері», «Қазақ әдебие­тінің тарихы» сияқты, т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды. «Мұрат ақын сөзі», «Исатай — Махамбет», «Аламан» жинақтарын шығарды

тілінде шығып тұрған «Шолпан», «Ақ жол», «Еңбекші қазақ», «Сәуле»

сияқты газет журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонымен бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы жанынан «Сана» журналын шығарып, өзі соның ­­редакторы болған.
1924 жылы Ресей Ғылым Академиясының Орталық өлкетану бюросының корреспондент-мүшесі болып сайланады, осы жылы Түркістан халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының, Мәскеудегі Бүкілре­сей­лік денсаулық сақтау қызметкерлерінің съез­деріне қатысты.
Өзі проректор болып істейтін, халқымыздың алғашқы жоғары оқу орны Қазақ педагогика институтының негізінде Қазақ мемлекеттік университетін ұйымдастыру жөніндегі комиссияның төрағасы, оның бірінші проректоры болып тағайындалады. Қазақ педагогика инсти­тутының доценті, Қазақ мемлекеттік университетінің әкімшілік-шаруашылық бөлі­мінің басшысы, осы оқу орнының профессоры болды.

кезінде тұтқындалып, ОГПУ үштігінің шешімімен Воронеж қаласына 5 жылға

жер аударылды. Онда жүріп Денсаулық сақтау және гигиена институтында бөлім меңгерушісі, балаларды ем­деу-сақтандыру амбулаториясы мең­герушісінің орынбасары секілді қызмет істеді. Соңғы бір жыл кесімді мерзімі бітсе де елге оралмады.
1938 жылы 26 шілдеде жалған саяси айыппен екінші рет тұтқынға алынып әуелі Мәскеу, кейін Алматы түрмесінде отырды. 1939 жылы 24 сәуірде әскери трибуналдың үкімімен ату жазасына кесілді.
Оның ісі тек 1958 жылы 28 ақпанда Қазақ КСР Жоғарғы сотының Қылмыстық істер коллегиясында қайта қаралып ақталды

ескерткіш қойылған. Атырау уни­верситетіне, Алматы және Атырау қалаларын­дағы бір-бір

көшеге есімі берілген. Пайдаланылған әдебиет ↑ Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: «Сөздік-Словарь», 2006. — 384 бет. ISBN 9965-409-98-6 ↑ Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8 ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3 ↑ «Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7 ↑ “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9 ↑ “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6