Презентация на тему Научный стиль речи

түсінік.
Тілдің пайда болуы.
Сөйлеу және тіл.


Жоспар:

бұрын бiлгендерiмiздi жойып алмастан, оларды қайта танып, жаңғыртумен ақпарат

топтауымыз ес деп аталады.
Сонымен ес - бiр-бiрiмен ұштасқан дара бөлектерден құралған күрделi психикалық
процесс. Ес адамға өте қажет жан құбылысы. Оның арқасында субъектi жеке басының
өмiрлiк тəжiрибесiн жинақтап, сақтап, соңғы пайдасына жаратады.

Ес жөнiнде түсiнiк

ал
ХIХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында ғылыми iздену

шеңберi кеңейе түстi, ендi талдау аймағына
есте сақтаудың жалпы табиғи, адамға да, жануарға да бiрдей механизмдерi алынды. Бұл
тұрғыдан зерттеу жүргiзген американ психологi Торндайк жануарлардағы дағдылардың
қалыптасу заңдылықтарын ашып бердi. Бұл үшiн ол жануар-ларды лабиринтте жол табуға
жаттықтырып, одан қалып-тасатын дағдылардың бiрiздi беку процесiн
байқастырды. ХХ ғ. алғашқы он жылдығында ес процесiн зерттеу жаңа ғылыми
формаға енiп, ол И. П. Павлов ашқан шартты рефлекстер əдiсiмен байланысты болды.
Есте қалдыруға ықпал жасаушы жаңа шартты байланыстардың пайда болуы мен олар-
дың сақталу жолдары осы И. П. Павлов жаңалығына орай белгiлендi. Бұл кезеңге дейiнгi
психологиялық зерттеулер естiң ең қарапайым процестерiмен ғана шектелген едi.
Естiң жоғары формаларының жүйелi зерттелуi орыс ғалымы Л. С. Выготский
есiмiмен байланысты. Ол 20-жылдар аяғында өз шəкiрттерiмен бiрлiкте естiң жоғары
формалары-ның дамуы жөнiндегi мəселенi қозғай отырып, олардың əлеуметтiк негiзге ие
психикалық iс-əрекеттiң күрделi түрi екенiн алғашқы рет дəлелдедi. Ұлы ғалымның
iзбасарлары А. А. Смирнов жəне П. И. Зинченко естiң саналы iс-əрекет-пен
байланыстылығы жөнiндегi жаңа, əрi мəндi заңдарын ашып, есте қалдырудың алға
қойылған мақсатқа тəуелдi болатынын дəлелдеп-əрi күрделi материалды есте
қалдырудың тəсiлдерiн белгiлеп, ұстаз тағлиматын одан əрi толықтырды.

отыр. Оның құрамы сан - алуан. П. Линдсей мен

Д. Норман естiң бiр-бiрiне ұқсамас 3 типi болатынын алға тартады:

ұзақ мерзiмдi ес

қысқа мерзiмдi ес;

сезiмдiк əсердiң тiкелей, нақты iзi;

бiздiң сезiм мүшемiз қабылдаған дүние көрiнiстерiн толық əрi дəл

сақтауға жəрдем бередi. Мұндай жолмен еске түскен қоршаған орта ақпараты есiмiзде өте қысқа мерзiмге ғана орнығып, 0,1-0,5 сек. iшiнде жойылып кетедi.
Қысқа мерзiмдi есте жоғарыда баяндалған жүйедегiге қарағанда материал
басқаша тұрақтайды. Бұл жағдайда есте қалған бейне сезiмдiк деңгейдегi толық көрiнiстей
болмай, оқиғаның қандай да бiр шағын баламасына сəйкес келедi. Мысалы, сiзге
қаратылған ақпарат оны құрайтын дыбыстар жүйесiнде қабылданбай, бiртұтас сөздер
қалпында еске алынады. Əдетте, ұсынылған материалдың ең мəндi деген 3-4 бiрлiгi
немесе кейiнгi элементтерi ғана қабылданады. Саналы, ерiк күшiн қосумен сол
қабылданған сөздiк материалды бiрнеше рет қайталай отырып, оны есте бiршама ұзақ
мерзiм сақтауға болады. Ал сезiмдiк естегi нақты бейне қайталан-байды, ол секундке
жетпей, жойылады да, ұзарта сақтауға келмейдi.
Ұзақ мерзiмдi ес. Баршаға белгiлiдей, осы мезетте болған оқиға мен атам
заманда жүз берген тарихи жағдайларды есте сақтаудың арасында айтарлықтай өзге-
шелiк бар. Осыдан, ұзақ мерзiмдi ес - жадта сақтау жүйесiнiң маңызды да əрi күрделi түрi.
Жоғарыда келтiрiлген 2 ес жүйесiнiң қамту аймағы өте шектелген: бiрiншiсi - шағын
уақытқа жұмыс iстесе, екiншiсi - материалдың кiшi бiр бөлiгiн ғана ұстап қалуға қабiлеттi.
Ал ұзақ мерзiмдi естiң уақыты да, қамту көлемi де шексiз. Бiрнеше минуттан артық
сақталғанның бəрi ұзақ мерзiмдi еске кiредi.

сипатына орай
естiң əр түрi келесi негiзгi үш өлшемге сəйкес

болуы шарт: 1) əрекеттегi басымдау
болған психикалық белсендiлiктiң сипаты бойынша ес - қозғалысты, сезiмдiқ, бейнелi
жəне сөз - логикалы болып бөлiнедi; 2) iс-əрекет мақсатына орай ес - ырықты жəне
ырықсыз болуы мүмкiн; 3) дүниелiк iс-əрекеттегi рөлi мен орнына тəуелдi жатталып,
сақталу мерзiмiнiң мөлшерiне байланысты - қысқа мерзiмдi, ұзақ мерзiмдi жəне нақтықызметтiк естер ажыратылады.
Қозғалысты ес - əрқилы қимыл-қозғалыстар мен олардың бiрлiктi жүйесiн есте
қалдырып, сақтап жəне қайта жаңғырту. Кейбiр адамдарда осы ес түрi басқаларынан гөрi
басымдау келедi. Ондайлар, мысалы, музыкалы шығарманы дауыспен қайталай алмаса
да, бимен көрсетуге шебер. Ал екiншi бiреулердiң қозғалысты есi тiптi шабан. Бұл ес
түрiнiң əрқандай еңбектiң дағдыларын қалыптастыруда, балалардың жүру, жазу
əрекеттерiнiң қалыпқа түсуiнде жəне т.б. маңызы өте үлкен. Қозғалысты ес болмағанда,
бiз қажеттi əрекет пен қимылдарымызды əрдайым жаңадан үйренiп баруымызға тура
келер едi. Жақсы дамыған қозғалысты ес адамның əрекет еп-тiлiгiнен, еңбектегi
ұқыптылығы мен "бармағынан өнер тамғанынан" көрiнедi.
Сезiмдiк ес. Əдетте, қажеттерiмiз бен қызығулары-мыздың, қоршаған ортамен
қатынасымыздың қаншалықты тиiмдi не зиянды, ұнамды не жағымсыз орындалып
жатқанын көңiл-күйiмiзбен танытамыз. Осыдан, көңiл-күй есi адам өмiрi мен iс-əрекетiнде
өте үлкен маңызға ие. Басымыздан өтiп, есiмiзде сақталған сезiмдер əрқашан бiздi
əрекетке ынталандырады немесе өткендегi жағымсыз əсерлерге тап келтiрген
оқиғалардан сақтандырады. Сiзбен қатынасқан адамның көңiлiн аулау, оқыған
кiтабыңыздың кейiпкерiмен қосылып, толғанысқа түсуiңiз осы сезiмдiк еске негiзделген.

дыбыстар, дəмге
негiзделген жад iздерi. Ол көру, есiту, сипай сезу,

иiстiк жəне дəмдiк болып бөлiнедi. Егер
көру, есiту естерi əрбiр жете дамыған адамның өмiрлiк бағыт-бағдарында қалыптасатын
болса, онда сезiмдiк, иiстiк пен дəмдiк естер адамның кəсiптiк қасиеттерiне жатады.
Сəйкес түйсiктер сияқты мұндай ес түрлерi iс-əрекет шарттарына орай қарқынды дамып,
кейде кемiстiгi болған ес түрлерiнiң орнын толықтыруда керемет деңгейлерге көтерiлуi
мүмкiн, мысалы, соқырдың денесiмен сезiнуi, естiгiштiгi, ал кереңнiң көргiштiгi, иiскей,
жанаса сезгiштiгi т.б.
Сөздiк-логикалы (мағыналы) ес мазмұнына бiздiң ой-өрiсiмiз кiредi. Ой тiлсiз
өрнектелмейдi, сондықтан ой тек мағыналық ғана болмай, сөздi-логикалы болатыны
осыдан. Бiздiң ойымыз əртүрлi тiл формаларымен берiлетiндiктен, оны қайта жаңғырту
материалдың тек негiзгi мазмұнын жеткiзумен не сөзбе-сөз қалтықсыз қайталануымен
жүзеге асуы мүмкiн. Егер кейiнгi жағдайда жадқа алатынымыз мағыналық өңдеуге
түспейтiн болса, онда оның өзгерiссiз жадталуы логикалы емес, механикалық жаттауға
айналады.
Ырықсыз не ырықты болудан ес дамуының бiрiздi, кезекпен келетiн 2 деңгейi
құралады. Адам өмiр тəжiри-бесiнiң көбi ырықсыз ес жəрдемiмен жинақталып, соның
арқасында арнайы дайындықсыз-ақ қажеттi болған тұр-мыстық бiлiктерiмiздiң қоры
қалыптасады. Бiрақ iс-əрекет барысында адамның өз iс-əрекеттерiн басшылыққа алу қа-
жеттiгi де туындап қалады. Бұл жағдайда iске ырықты ес қосылады да, осыдан бiзге
керектi болған материалды алға ниет қып белгiлеумен жаттаймыз немесе еске түсiремiз.

қажетiне орай
қозғалыстар жəне қимылдарды орындауына байланысты iске қосылады. Қандай

да бiр
күрделi əрекеттi орындау үшiн оны бөлшектеп алуымыз керек, кейiн əрекеттiң əр бөлiгi
бойынша нəтижеге келiп, екiншiсiне өтемiз. Осы екi арадағы нəтиже сол мезеттегi
қажеттiгiмен есiмiзде тұрады, ал ақырғы көзделген мақсатқа жақындаған сайын есiмiздегi
алдыңғы бөлiк нəтижелерi əрқайсысы өз кезегiмен ұмытылып, естен шығып, келесi əрекет
бөлiгiнiң ақпаратына орын босатқандай болады. Орындалатын əрекет бөлiктерiнiң көлемi
мен аумағы əртүрлi, мысалы, балақай жеке əрiптi қинала танудан бастаса, ересек адам,
тiптi маман болса, кiтап бетi мазмұнын тұтастай қабылдауы мүмкiн. Қызметтiк естiң
жоғары деңгейде, нəтижелi болуы адамның ниеттi жаттығуларына байланысты.
Есте сақтау. Адам есiнде қалдырғанды бiршама уақыт аралығында есте сақтап
тұру қабiлетiне ие. Есте сақтау ес процесiнiң құрылымдық бөлiгi ретiнде өз
заңдылықтарына бағынады. Есте сақтау динамикалық жəне статикалық түрде көрiнуi
мүмкiн. Динамикалық есте сақтау мезеттi қызметi есте орын иеленiп, ал статикалық - ұзақ
мерзiмдi есте əрекет-ке келедi. Динамикалық есте сақтауда жатталған материал өзгерiске
түсе бермейдi, ал тұрақты есте, керiсiнше, қайта құрылып, өңделедi.
Ұзақ мерзiмдi есте сақталатын материал сырттан үздiксiз келiп жатқан жаңа
ақпараттардың əсерiнен ұдайы қайта жасалып жатады. Мұндай процесте естiң
жаңалануы əртүрлi формада өтуi мүмкiн: есте сақталған материалдың кейбiр бөлiктерi
жойылады, бiрiнiң орнына екiншiсi келедi, материалдың орналасу кезегi өзгерiске түсiп,
қажет бiр жалпылыққа келтiрiледi.

жəне жанама бейнелеуге бағытталған танымдық əрекетi. Түйсiк пен қабылдаудан

бастау ала отырып, ойлау тiкелей сезiмдiк бiлiктер аймағынан шығып, нақты қабылдаумен бiлуге мүмкiн болмаған дүние құбылыстарын жанама қоры-тындылау арқылы бiлiп, танымдық шектерiмiздi кеңейтуде əрдемдеседi. Мысалы, айна сыртында iлулi тұрған термо-метрге қарап, күннiң суықтығын байқаймыз. Бiр нəрсе туралы ойлағанда бiз əрқашан да үғымға сүйенемiз. Ұғым дегенiмiз – зат немесе қүбылыстың жалпы, сондай-ақ мəндi қасиеттерiн бейнелейтiн ой.
Ұғым - заттың бейнесi елестен ерекше. Мысалы, өзiмiз тұратын үй жөнiндегi түсiнiгiмiзде бiз нақ сол үйдi барлық ерекшелiктерiмен (жаңа, қызыл кiрпiштен, бес қабат) ойға келтiремiз. Ал: "Үй-адамның баспанасы" деп ойлайтын болсақ, бiз белгiлi бiр үйдi айтпай, кез келген үй, баспана жөнiнде қорытылған үғымды пайдаланамыз. Cондықтан үғым елестен гөрi кеңiрек келедi. Көрнекi бейнеде көз алдымызға елестете
алмайтындарымызды ұғым жəрдемiмен өренектеймiз Мысалы, бiз мың бұрышы бар геометриялық фигураны ойша көре алмаймыз, бiрақ "мың бұрыш" деген үғым бар, бiз практикада мұндай фигураның болуы мүмкiн екендiгiн мойындаймыз.

Ойлау

оның қырларын, əрекет не
қатынас бiрлiктерiн бөлiп алу. Қарапайым формадағы

талдау - əрқандай затты
практикалық қажетiкке орай құрама бөлшектерге ажырату. Мысалы, балаларды қандайда
өсiмдiкпен таныстыруда оның құрамын көрсетуден байқаймыз (тамыры, сабағы, жапырағы). Талдау тəжiрибелiк (ойлау - сөйлеу процесiнде жүрiп жатады) жəне ақылдық
(теориялық) болып бөлiнедi. Егер талдау жоғарыда аталған ой операцияларына
ұштаспаса онда ол қате, механис-тiк сипат алады. Мұндай талдау элементтерi жас
балаларда көптеп кездеседi: бала ойыншығын тез бұзуға ғана шебер, оны құрастыру,
бөлшектерiн салыстырып, қандайда қоры-тынды шығару - сəбидiң ойына да келмейдi.
Бiрiктiру - бұл əрқилы бөлшектер, қасиеттер мен əрекет-қимылдарды тұтас
бiрлiкке топтастыру. Бiрiктiру операциясы талдау əдiстерiне қарама-қарсы. Бұл қызмет
барысында жеке заттар мен құбылыстар күрделi, бүтiн құбылысқа қатысы бар бөлшек,
элементтер тобы ретiнде қарастырылады. Əрдайым бiрiктiру бөлiктердiң қарадүрсiн
жиынтығын не қосындысын аңдатпайды. Мысалы, автокөлiктiң жүздеген бөлшектерiн
құрастырғандағы мақсат металл үйiн-дiсiн шығару емес, пайдалы əрекетке келетiн
машина тұрғызу. Оттегi мен сутегiн синтездей отырып жаңа сападағы зат - су
алатынымыз баршаға мəлiм. Ой процесiндегi талдау мен бiрiктiру əрекеттерi оқу
жұмысында аса үлкен маңызға ие. Бала жекелеп талдаумен əрiптердi тануға қол
жеткiзедi, ал кейiн сол игерген əрiптердiң басын бiрiктiрiп буын құрайды, буыннан - сөз,
сөзден - сөйлем, сөйлемдердi бiрiктiрiп - мəтiн мазмұнын шығарады.

ойлардың бөлiктерi
арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды бiлуге бағышталған ой

əрекетi. Күн-
делiктi тұрмыстық салыстырулар бiр затты екiншiсiне беттес-тiру арқылы жеңiл-ақ
орындалады. Кеңiстiктегi өлшеу мен салмақты таразылау да осы салыстырудың көрiнiсi.
Салыс-тыру түрлерi келесiдей: 1) бiр жақты (бiр белгiсi бойынша, толық болмаған); 2)
көптарапты (толық, барша белгiлерiн ескерумен); 3) үстiрт жəне тереңдей; 4) тiкелей
жəне жанама. Салыстыру белгiлi бiр байланыс не қатынас бойынша жүргiзiлуi шарт
(форма, түс-түр, салмақ, ұзындық немесе уақыт). Iс-əрекеттi терең əрi дəл тану үшiн аса
қажет ойлау қасиетi - бұл ұқсас əртүрлi заттардың айырмашылығын, өзара бөлек
заттардың - ортақ, ұқсас тараптарын сезiне бiлу.
Дерексiздендiру - бұл зерттелiп жатқан нысанның қандайда бiр белгiсiн бөлiп
алып, қалғандарын елемеу. Мысалы, бiз көзге жағымды əсер еткен жасыл түстi ғана
назарға ала отырып, ол түстес заттардың өзiне мəн бере бермеймiз. Бұл процестегi
нысаннан бөлiп қаралған түр-түс белгi заттың басқа қасиеттерiнен оқшау қарастырылып,
ойлаудың дербес элементiне айналады. Дерексiздену, яғни бiр сапаның заттық негiзiнен
бөлiнiп қаралуы талдау нəтижесiнде жүзеге келедi. Дəл осы дерексiздендiру арқылы
ұзындық, ендiк, сандық, теңдiк жəне құндылық т.б. түсiнiктерi қалып-тасқан.
Дерексiздендiру - танылуға қажет нəрсенiң ерекшелiгi жəне оны зерттеуде қойылған
мақсатқа тəуелдi күрделi процесс. Аталған ойлау қызметiнiң жəрдемiмен адам жалқы əрi
нақты заттың шеңберiнде қалып қоймай, көп заттарға ортақ жалпы ұғым пайда етуге
мүмкiндiк алады. Сонымен бiрге абстракция сезiмдiк ақпаратқа негiзделедi, түйсiктерден
келген əсерлер болмаса, абстракт ой мазмұнынан жұрдай болып, мəнсiз баянның көзiне
айналады.

алғашқы адамдамың сөйлеу мүшелерімен дыбыстарды бірінен соң бірін ажырата

айтуы арқылықарым-қатынас қажеттілігінің етелуі. Тіл қоғамда пайда болды, оны дамытатын - қоғам, халық. Тілсіз қоғам, қоғамнан тыс тіл болмайды. Тілдің шығуы практикалық қызмет үстіндегі кернекі ойлаумен тығыз байланысты, өмір сүру үшін күрес, еңбек процесінде, практикалық мәселені шешу үстінде пайда болды. Дыбыстап сөйлеудің шығуына дыбыс шығару қабілеті тікелей әсер етті. Тілдік қарым-қатынастың пайда болуы қоғамдық сананың қалыптасуымен орайлас. Адамды адам еткен - тіл. Тілдің шығуы - адамның әлеум. тіршілік иесіне айналуының алғы шарты. Дыбыстап сөйлеудің пайда болуы адамға тән екінші сигнал жүйесін қалыптастырды (сөз тітіркендіргіш қызметін атқарды, реакция туғызды). Сөздің пайда болуы адамдар арасындағы қатынасты жетілдіріп, қоршаған орта құпиясын ашатын ойлаудың жаңа сатысын туғызды. Тілдің шығуы мен жекелеген тілдердің пайда болуын шатастыруға болмайды. Қазіргі кезде дүние жүзіндегі тілдің саны 5 мыңнан асады. Бірақ олардың бәрінің субстраты - біреу, ол - адамды қоршаған орта, міндеті де біреу, ол қарым-қатынас құралы қызметін атқару. Тілдің шығуы теориялық тұрғыдан алғанда, қазіргі адамның (homo sapiens) пайда болумен түспа-тұс келеді

Тілдің пайда болуы және дамуы.

бір түрі. Сөйлеу тілі белгілі бір жағдайда ауызба-ауыз тікелей

жалғанатын қатынас тілі болғандықтан, ол сөйлеудің ауызша формасымен тығыз байланысты болады. Ал ауызша сөйлеуде еркіндік басым келеді, яғни үйреншікті жағдайда адамдар емін-еркін сөйлейді. Сондықтан онда сөйлеу тақырыбына сай күнделікті тұрмыста жиі жұмсалатын дағдылы сөздер мен сөз тіркестері қолданылады. Сонымен бірге сөйлеу тілі жазбаша түрде де қолданылады деген пікір бар (жекелеген адамдардың хат жазысу, күнделік жүргізу т. б.). Сөйлеу тілі мен кітаби тіл арасындағы айырмашылықтар көптеген экстралингвистикалық факторлар (бейресми жағдайда, дайындықсыз өтуі, сөйлеуші және тыңдаушы жақтардың болуы т. б.) әсерінен туындайды. Өмірдің барлық саласында сөйлеу тілі кеңінен пайдаланылады, бірақ қарым-қатынас жағдаятына байланысты оның атқаратын қызметі және тілдік құралдардың пайдаланылуы біртекті болып келмейді. Сондықтан сөйлеу мәнері де түрліше болады.

дене қимылы үлкен қызмет атқарады. Ым мен дене қимылы

сөйлеу үстінде белгілі бір нәрсенің көлемін, түрін т. б. бейнелеуді (мысалы, ұзындығы мынандай—дене қимылы—сала құлаш жылан көрдім), құптау, мақұлдауды (бас изеу), шақыруды (қол бұлғау), қорқытуды (қолын аузына апару) т. б. білдіре алады. Кітаби тіл секілді, сөйлеу тілінің қалыптасқан нормалары бар. Оның өзіндік ерекшеліктері тілдің барлық деңгейінде көрінеді. Дыбыс жүйесінде, мысалы, бір дыбыстың орнына басқа бір дыбыстың айтылуы (анаң қара), дыбыстарды түсіріп айту, (кеп-келіп, босын-болсын), дыбыстың созыңқылығы (ке-ре-мет!) т. б., морфологияда кейбір морфемалардың түсіріліп айтылуы (барам-барамын, барад- барады), синтаксисте сөздердің орын тәртібінің еркін болатындығы (Іштеме шығар ма екен осы көптен! Ғ. М.) т. б. Сөйлеу тіліне тән белгілерді кездестіруге болады.

А. Язык и сознание. –М., 1979.
78. Лурия А.

Внимание и память. –М., 1975.

Пайдаланылған әдебиеттер: