Слайд 2
Сорулгалары:
тѳѳгүнүӊ кайы үезин тоолда илереткенин, кымнарныӊ
аразында демиселин кѳргүскенин тодарадыр.
уругларныӊ аас чугаазын сайзырадып, словарь
курлавырын кѳвүдедири, тоолдуӊ киржикчилеринге бѳдүүн характеристиканы тургузары.
ядыы чоннун эки мозу-шынарын илеретпишаан, кижизидилге ажылын чорудары.
тоолду аянныг ыдып ѳѳренири
Слайд 3
«….Улустун аас чогаалын билип албайн чыткаш, ажылчы чоннун
ёзулуг тоогузун билип ап шыдавас».
А.М.Горький
Слайд 4
Улустун аас чогаалдары
Тоол
Ыр
Кожамык
Улегер домак
Чечен
йорээл
Тывызык
Слайд 7
Эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда,
бажында бай Караты-Хаан, аксында ийи шавылыг бир лама, кашпал
кара хемнин орту уезинде човурээ чадырлыг, ызырар калдар ыттыг балыкчы Багай-оол чурттап турган чувен иргин.
Слайд 8
Кашпал кара хемнин аксын чурттаан
ийи шавылыг лама бир хун олургаш: «Бо хемнин бажын
чурттаан Караты-Хааннын алдын дангыназын барып ап алыр-дыр. Хааннын бодун аарткаш, оон уруун бо хемни куду бадырыптар» - деп бодап ап –тыр.
Слайд 9
Хааннын уруун суг отпес алдын
аптарага суккаш, оон даштын ол инек кежи-биле ширилээш,
кашпал
кара хемнин суунче салып бадырыпкан. Хараты-Хаанга ижин доюлдурар оът бериптерге, хааннын аары дораан-на экирий берген. Ламаны хаан кончуг-ла хундулеп-тир эвеспе.
Слайд 10
Балыкчы Багай-оол бир-ле катап балыктап олурарга,
хун улуг дуъш хире чорда, ол хемнин суун куду
ширилеп каан аптара бадып орган. Чуу-даа болза, дозуп ап корейн дээш, демги аптараны узун ыяш-биле илбектей тырткаш, сугдан ундур соп эккелген.
Слайд 12
Ону човурээ чадырынга эккелгеш, чазып коорге, кончуг
чараш алдын дангына болган. Балыкчи Багай-оол тып алган кончун
чараш дангыназынын чанындан-даа ыравас, ону ургулчу-ле кайгап алгаш олурар, ажыл-даа кылбас, мындыг бооп тур оо!
Слайд 14
Дангына олургаш:
- Ындыг чуве болза, бодумнун дурзум
чуруп берейн, ол чурукту коруп чорааш, балыктап кор-дээш бодунун
дурзузун чурааш, берип каан. Багай-оол бир-ле хун балыктап чорааш, кадайынын чуруун хатка алзыпкаш, ийи караан ыжыдыр ыглап алган чедип кээп-тир.
Слайд 15
Дангынанын чуруу ол-ла хадааш,
кашпал кара хемнин мырынай кирген аксында чурттап турар бир
хаан кижинин аалынын чанынга чеде берген. Ол хааннын хой чандырып чораан шивишкини ону черден тып алгаш, хаанынга эккеп коргускен.
Слайд 17
Хаан хамык аг-шериин чыггаш, кашпал кара
хемни ору алзы дангынаны дилеп чоруп кап-тыр эвеспе. Ол
хаан хамык ак-шерии-биле балыкчы Багай-оолдун чадырын тып чеде берген. Хаан Багай-оолдун чараш кадайын былаап алгаш, бодун ырадыр сывырыпкаш, чоруй барып-тыр оо!
Слайд 19
Багай-оол аажок хомудап, ыглап-сыктавышаан, кашпал
кара хемни ору алзы кылаштап чоруп каан. Ол-ла чорааш,
кадайынын адазы бай Караты-Хааннын аалынга таваржып чеде берген. Ол анаа уш чылда хой кадаргаш, холезининге донгур кок буга, ийи шивегей, сандан сыптыг кымчы, адыг кежи чагы, бору кежи борт алган.
Слайд 21
Ол-ла хамык херекселин ап алгаш, бугазын
мунгаш, олчалаткан кадайынын соонче суруп чоруп каап-тыр оо! Багай-оолдун
кадайы ол хааннын аалынга баргаш, уш чылдын иштинде чырыы-даа чырташ деп корбээн боду Багай-оолду коргеш, кара баары каткыже, каттырып орган.
Слайд 22
Хаан Багай-оолдун хамык херекселдери-биле чумненип алгаш,
кадынны каттыртыр дээш, чоруп-ла каап-тыр эвеспе.
Кадын Багай-оолду хааннын идик-хеви-биле
чумнээш, орун кырынга шуглааш, хамык ара-албатызын чыып эккелдиргеш, чугаалаан.
Слайд 23
Аг-шериглер аалды долгандыр
танныылдап турарга, шынап-ла,
кадыннын чугаалааны ышкаш донгур кок буга
мунган, адыг кежи чагылыг,
бору кежи борттуг кижи чинге сарыг ховуну куду бадып олурган.
-Хаанывысты олурер дээн аза келди-ле!-дээштин, ону адып-боолай-ла бергеннер. Хаан алгырып-кышкырып турбуже,
аг-шериглер ону тоовайн, олуруп каапкан.
Слайд 24
Балыкчы
Багай-оол
кончуг чараш алдын
дангыназы-биле оюн оя,
чигин
чире чурттап
чоруй барып-тыр оо!
Слайд 25
Айтырыгларга харыы
1. М. Горький улустун аас чогаалынын
дугайында чуу дижик?
«Балыкчы Багай-оол» дээрге кымнын тоолул?
Ында тыва улустун
тоогузунун кайы уезин илереткен-дир?
Слайд 26
4. Ынчан ядыылар чуну кылып чорааннарыл?
5. Байларнын
сеткил-сагыжы кандыгыл?
6. А ядыыларнын сеткил-сагыжы кандыгыл?
Слайд 27
7. Хааннарны чуу камгалап
турганыл?
8. Ядыылар ол аг-шериглиг
хааннарны канчаар тиилеп чорааныл?
Слайд 28
Словарьлыг ажыл.
«Балыкчы Багай-оол» деп тоолда билдинмес состерни тыварынга
«Кымнар тиилээрил?»
деп оюн.
Слайд 29
Шавылыг -
Ширилээш -
Шивегей
-
Сандан -
Чагы
-
Олчалаткан -
Слайд 30
Быжыглаашкын
1. Тоолдун тус-тус маадырларын ангылап чугааланар.
2. Ийи шавылыг
лама ызырар калдар ытка чуге чиртип кааныл?
3. Балыкчы Багай-оол
эжелекчи хаанны чунун дузазы-биле тиилээнил? Анаа кым кандыг дуза чедиргенил?
4. Тоолду аянныг кылдыр чугааланар
Слайд 31
5. Тоолду барымдаалап, Тыванын тоогузунун дугайында чуну чугаалап
болурул?
6. Тоолдун ыдар чурумун чугааланар.
7. Херек кырында тоолда ышкаш
болуушкуннар турган деп бодаар силер бе?
8. Тоолду кымнар чогаатканыл?
Слайд 32
Онаалга:
Тоолга хамаарыштыр чурук чуруур
