Презентация на тему Презентайия по алтайской литературе на тему Алтай сӧӧктӧр

альбом

бичиктерден, газеттерден материалдар jууп, тӱӱкинен баштап турум.

сӧӧктӧрдиҥ jебрентик тӱӱкизин шиндеп, угы-тӧзин билип, учурын jартаары.

jартаары

куучыныла болзо,«кийик болзо, тӱктӱ болор,кижи болзо, сӧӧктӱ болор» деп

айткан. Таныш эмес улусла тушташса, алтай улус jакшылажала, эн ле озо сӧӧгин суражар.
Алтай эл-jон алдынан ла бери сӧӧктӧргӧ бӧлинген. Бисте тоозы кӧп тӧ,чек jоголып брааткан сӧӧктӧр бар. Темдектезе, мӱркӱт, чагат, jабыр сӧӧкту улус чек туштабай да барган.
Бистер кемдер, угы-тӧзибис кайда, ак-jарыкка не керектӱ туулганыс деп сурактар кӧп улусты санандырган. Бистиҥ ӧйдӧ албатылар кожулып, кӧп сабазы тилин, угы-тӧзин билбей, керекке албай jӱргени сӱрекей ачымчылу.Сӧӧктӧрдиҥ учурын бийиктедип, оныҥ тӱӱкизин билип алары ла кижи болгон атты тӱжӱрбей jӱрерине ууламjылаар керек. Кажы ла сӧӧк бойыныҥ алдында тӧстӱ, байлаган туулу, таҥмалу, jайыкту, атпас-тутпас тындулу болгонын кӧп ӱренчиктер билбей тургулайт. Мынаҥ кӧргӧндӧ, алтайлардыҥ кӧрӱм-шӱӱлтези ар-бӱткенле колбулу, оныла jаҥыс jиликтӱ деп бодоп jӱрген.Байлу агаштарын, тындуларын, jайыгын, тӧстӧрин билип алар керек. Бир эмеш неме билер jаандарыс jада калза, оны кайдаҥ билерис? Онын учун бу ӧйлӧрдӧ бар немени бичип алар керек. Мыны билип jӱрзебис - кижи адын jылыйтпазыс.

аймагында бар. Кӧп лӧ дегени Улаган аймакта, Акташта, Кӧкӧрӱде,

Белтирде, Курайда кӧп. Саал сӧӧктӱлер озогыда кӧп улус болгон, сындары jабызак, кӧп неме керексибес улус деп «АЧ» статьязында А.Санин бичийт.

Кыдат бичимелдерде кыпчактар деп 3 чакта бичилеген. 9-10 чактарда

олор кымак деп албатыла биригип,jаан каандык тӧзӧгӧн . Эн jебрен бичиктерди кычырза, олор эмдиги ӧйдин Змеиногорск кала турган jерде jуртагылаган. «Кӧстӧри олордын кӧк. Чырайлары ак, базыды jараш. Сындары коо, чичке, узун улус болгон дежет». Бӱгӱнги кӱнде Кыпчак деп атту кӧп jерлер бар. Андижанда Узбекистанда Кыпчак деп деремне бар. Ондо улустын кӧп саба сӧӧктӧри кыпчак . Азербайджанда база Кыпчак деп атту кичинек jурт бар. Ол ло jерден кӧп кыпчактар Грецияга jетире чачылган. Текшилей кӧргӧндӧ, кыпчак сӧӧктӱ улус ончозынан кӧп, нак, jуучыл улустардын бирӱзи болгон. Бӱгӱнги кӱнде кыпчак сӧӧктӱлер Кан – Оозы, Ондой,Кош – Агаш jерлерде кӧп.

jетирӱлер Орхоннын таш бичимелдеринде бар. Ондо адалган тӧлис деп

укту сӦӦккӦ бодоштырып jат. Озогы бистин таш бичиктеристи шиндеп кӦргӦндӦ, кандый бир каан бойын «тӦлис-шад» деп аданган учуралдар бар .Jебрен сӧзликтерден кӦргӦжин, «шад» дегени кааннын черӱ башкарган уулын адайтан. Кӱл - Тегин «тардуш-шад» деп аданган болзо, тӦӦлӦстӦрдин jааны Мойун-Чур – «тӦлис-шад» деп бичилет. Jебренде олор бӦрӱ башту кӦк маанылу сӱрекей jуучыл улус болгон. Олор аттарына да бойына ла чылап темирден кеп эдип берер, малы болзо « эн jуук нӦкӦрим божоды» деп ыйлаар, кижи божозо, «салымы мындый, чакта jыгылган » деп айдыжар болгон.

болгон jуу-согуштан качкылап, jук ле 40 ӧрӧкӧ улустарын ээчиткенче,

толу малын айдаганча, сары сыгын айдын учында одын-суулу Алтайдан Кадын ичине келип, тергее тынын корып, быйан сурап келген. Онон ло бери бу jерди олор Jажыл-Каан деп адагылаар болды. Jайаачызы – мӱркӱт, олорго jаманды jууктапай, аргадайтан аргачызы болот. Иркиттердин ада-ӧбӧкӧзи ыргай, онын учун иркиттер угын Улу-иркит деп кижинен баштап, Алтайга келип, карыыр ӧйинде божогон эки уулы учун база бир Ирки деп атту уулду болгон. Онон ло бери амыр jуртай бергендер. Ады jарлу улустан Кан -Чарас алтайдан кара иркит сӧӧктӱлерден И.В.Шодоев болгон.

туштаган таш бичиктерди кӧрӧр болзо, 6-8 чактарда тодоштор улу

тӱрк каандыкты баштап туткан. Тӱрктердин jуучыл башчызы Кӱл-Тегин черӱзин тодоштордон jууп баштаган. Тодоштордын бӱткени ӧскӱс уул Батлайдан башталган. Ол кожончы уулдын кожоны сӱреен jараш болгон, ол 9 уулду болгон, Эртиштен бери Алтайга тарап келгендер. Тодоштордын бӧлингени: кара, манjы, сары, кыдат. Карындаш сӧӧктӧр – каал, очы, чагандык, чапты, тонжаан, jӱс, саал, байлагас, кӧжӧӧ сӧӧктӧр болор. Байлу туулары – Алтайский крайда Белокуриха jаар Кача, Ой-Барааан деп кырлар, онон Бабырган – ол эмезе ӧскӧлӧп Эн-Учук. Jайыгы – ак койон. Агажы – кайын, кулjазы – сулук, jаа, сырга. Танмазы – тоскуур.

Персид бичиктерден, летопистерден кычырар арга бар. Кереиттер керегинде баштапкы

ла jарт бичиктер 11 чактын башталганында бичилген. Олордын турган тӧс jерлери Орхон суунын jарадында Хедун каланын jанында болгон эмтир. Ол эмдиги Байкал ла ары jаны кереиттердин jери болор. Jан учун тартыджуда хамаг-монол Чингис-Кан джатжират сӧӧктӱ Джамухала кожо кергил сӧӧктӱ каанла биригип, Селенгиде меркит укту улусты jуулаган. Кереиттер Чингис - Кааннын ӧйинен озо кандый тилдӱ болгонын аттары чыккан билимчилер – Н.А.Аристов, Х.Ховорс шӱӱшкилеп, бир санаага эмдиге келгилебеген. Мындый сӧӧктӧр узбек, казах, ногай, калмык, кыргыз укту улуста бар. Кергилдердин тӧзи – Бай Улген, байлу туулары - Карчыт, Чаптыган, байаназы – Тас, jайааачызы корым аспак, танмазы – куш, саракай темдек.

jурумиле,туукизиле, келер ойиле бек колбуда.
Текши кӧргӧндӧ, эмдиги ӱйеге кӧп

jартамал иштер ӧткӱрер керек, кал болуп ӧзӱп, ӧскӧ албаты ортодо кайылып, ӧскӧ культурага, тилге багып, jебреннен бери байлап келген jаныбыс та, угы-тӧзибис те ундылып калар. Онын учун алтай кеп сӧс тӧ бар эмес беди: «Агаш тазылы jок чириир, кижи угы jок чириир».