Презентация на тему Татар теленнән кагыйдәләр

Сүз төзелеше
Кушымчаларның төрләре
Сүз ясалышы
Сүз төркемнәре
Бәйлек

Кисәкчә

Сүз. Җөмлә

Текст

Җөмлә төрләре

Сүзтезмә

Җөмләнең баш һәм иярчен
кисәкләре

һәм
хәрефләр
В хәрефе
К хәрефе
Г хәрефе
Иҗек.Сүзләрне
юлдан –
юлга күчерү.
Сүзгә

Сузык авазлар
һәм хәрефләр

Е хәрефе

Я хәрефе

Ю хәрефе

Й хәрефе

Ь хәрефе

Ъ хәрефе

Х, һ хәрефләре

белән
төрләнеше ( берлек сан)
Исемнең килеш белән
төрләнеше (

Сыйфат

Хәзерге заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Үткән заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Киләчәк заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Сыйфат дәрәҗәләре

Зат алмашлыклары

Зат алмашлыкларының
килеш белән төрләнеше

Фигыль

Боерык фигыльнең
зат-сан формалары

Хикәя фигыльнең
заман формалары

Сүз төркемнәре

Исемнең берлек һәм күплек
санда килүе

Лл

Алфавитта һәр хәрефнең билгеле урыны һәм исеме бар.

һәм хәреф
Сүзләр

Авазларны әйтәбез һәм ишетәбез.

Язуда авазлар хәрефләр белән белдерелә.

Хәрефне язабыз һәм күрәбез.
 

[ алма]

алма

[кишэр]

кишер

бар.
Калын сузык авазлар : [а ] [о]

парлы

парсыз

[ы], [э], [о] авазлары рус теленнән кергән сүзләрдә генә кулланыла

[посылка] [экран] [ кино]

Сузык авазлар тавыштан гына торалар.

А - а - а! У - у - у! Ы – ы –ы! О – о - о!
Ә - ә - ә! Ү ү - ү! Э - э – э ! Ө – ө – ө!

Сузык авазлар язуда а, ә, о, ө, у, ү, ы, э, и хәрефләре белән белдерелә

иҗегендә генә языла:

Дөрес яз!
болын герой
болыт метро
йолдыз кино
йокы пароход
орлык эшелон
тормыш мотор

языла.

Сүзнең беренче иҗегендә [ө] авазы килгәндә, икенче

Дөрес яз!

сөтле төрле бөртек
көндез сөлге төркем
көзге йөзек төлке
көлке дөрес төзек
көчле төтен төзелеш

[э] авазын белдерү өчен, сүз башында – э хәрефе,

Истә калдыр!

бар.
Яңгырау тартык авазлар: [б],[в], [г],[гъ],[д],[ж],[җ],[з]

авазга билге булып йөри.
Татар һәм гарәп сүзләрендә

Сүзләрне дөрес әйтегез!
авыл [аwыл] тавыш [таwыш]
аваз [аwаз] җавап [ җаwап]
авыр [аwыр] һава [һаwа]
вакыт [wакъыт] ява [йаwа]
ватан [wатан] ава [аwа]
валчык [wалчыкъ] сава [саwа]
давыл [ даwыл] хайван [ хайwан]
савыт [саwыт] әвәләү [ әwәләү]
тавык [таwык] Вәсилә [ wәсилә]
кавын [ каwын] Вәсимә [wәсимә]

булып йөри.
Калын сүзләрдә ул каты укыла. Моны сүздәге

Сүзләрне дөрес әйтегез!

калкулык кәлтә карта
кунак күбәләк куртка
коңгыз көрәк компьютер
кырмыска керфек кефир

булып йөри.
Калын сүзләрдә ул каты [гъ] авазын белдерә:

Дөрес укы һәм дөрес яз!
гадәт [ гъәдәт ] газиз [гъәзиз]
гайрәт [гъәйрәт] гаскәр [гъәскәр]
гаҗәп [ гъәҗәп ] галәмәт [гъәләмәт]
галәм [гъәләм ] гарәп [гъәрәп]
гадел [гъәдел ] гаеп [гъәйэп]

Гарәп теленнән кергән сүзләрдәге а хәрефе г хәрефен [гъ] авазы итеп
укырга кирәклекне күрсәтә. Мондый сүзләрдә а хәрефе [ә] дип укыла.

Татар сүзләре
агым
боргыч
гүзәл
гөрләү

Гарәп теленнән кергән сүзләр
гадәт
газиз
вәгъдә
мәгънә

Рус сүзләре
газ
гармун
грамм
герб

дөрес укы һәм дөрес яз!

уртасында һәм ахырында килә:

Дөрес яз!

йолдыз йөзек бәйрәм май
йомшак йөзү тыйнак туй
йозак йөрәк койма җәй

[йы] [йэ] аваз кушылмаларын белдерә.
Калын

[йә] аваз кушылмаларына билге булып йөри.
Калын

белдерә.

Дөрес әйтегез һәм дөрес языгыз!

юка [йукъа] юаш [йуаш] тою [тойу]
юкә [йүкә] ютәл [йүтәл ] төю [төйү]

белдерү өчен сүз ахырында
ь хәрефе языла:

хәрефләрен [къ], [гъ] дип уку
өчен, язуда иҗек

Исеңдә тот!

Сүз

бү – рә - нә

Сүз юлдан – юлга иҗекләп күчерелә.
Бер генә хәрефне юл азагында калдырырга яки яңа юлга күчерергә ярамый.
кү – гәр – чен сан – ду – гач оя

Й, ъ, ь хәрефләре үзләреннән алда торган хәреф янында кала
көй – мә игъ –ти –бар мәсь - әлә

йылгъа]
Сүзне иҗекләргә бүл: ел – га.
Сүздә ничә

һәм кушымча сүзнең мәгънәле кисәкләре дип йөртелә.
Тамыр сүзнең төп

Кушымча сүзнең мәгънәсен яки
формасын үзгәртә, аерым кулланылмый.
авыл – даш – сүзнең мәгънәсе үзгәргән
авыл – га – сүзнең формасы үзгәргән

Бер тамырдан ясалган сүзләр тамырдаш сүзләр дип атала.
Тамырдаш сүзләр арасында мәгънә бәйләнеше була

җиләк
җиләк – ле
җиләк - лек

тамырдаш сүзләр

Тамырдаш сүзләрне охшаш яңгырашлы сүзләр белән бутама!
Мәсәлән : бала, балавыз сүзләре тамырдаш түгел.

ясый
Сүз төрләндергеч кушымча
сүзнең формасын үзгәртә.
---
-чы/-че; -лык/

лл

лар/ - ләр, - нар/ - нәр;
кай/ - кәй; - чык/- чек;
сыл/ - сел; - рак/ - рәк;
ынчы/ - енче;
га/ - гә, - ка/ - кә;
ар/ - әр һ.б.

авыл - даш

авыл - лар

Бер тамырга берьюлы берничә кушымча ялганырга мөмкин:

авыл – даш- лар –ым - ны

кушымчасы булмаган сүз.
Тамырына ясагыч кушымча ялганган сүзләр: кушма,

Кушма сүз ике сүз кушылып ясала, кушылып языла: төньяк,
аккош, алъяпкыч

Парлы сүз ике сүз теркәлеп ясала, бер мәгънә белдерә, сызыкча аша
языла: әти – әни, уен – көлке, аклы - каралы

Тезмә сүз ике яки берничә сүз тезелеп ясала, бер мәгънә белдерә
аерым языла: катылык билгесе, кура җиләге, үги ана яфрагы

төшенчәне атаучы , аның исемен әйтеп

Исемнәр ике төркемгә бүленәләр

Бер төрдән булган предметларны берсен башка-ларыннан аеру өчен бирелгән исем ялгызлык исем дип атала.

Бер төрдән булган предмет-
ларның барысы өчен дә уртак
исем уртаклык исем дип атала.

Шаулап тора яшел

– торышын

хикәя фигыль
Киләчәк заман
хикәя фигыль
-ды/-де, - ты/

- а/ - ә, - ый/ - и

-ар/-әр, -ыр/ -ер, -р
-ачак/-әчәк, -ячак/ -ячәк

оч-ты, өлгер-де
оч-кан, өлгер-гән
укы-ды, эшлә-де
укы-ган, эшлә-гән

оч-а, өлгер-ә
ук-ый, эшл-и

оч-ар, өлгер-ер
оч-ачак, өлгер- әчәк
укы-р, эшлә- р
укы- ячак, эшлә-ячәк

Урманда тәмле җиләкләр

өлгерде.

өлгергән.

Урманда тәмле җиләкләр өлгерә.

Урманда тәмле җиләкләр

өлгерер.

өлгерәчәк.

1 нче зат

2 нче зат

3 нче зат

бара-м
эшли-м

бара-сың
эшли-сең

бара
эшли

Күплек сан

1 нче зат

1 нче зат

2 нче зат

3 нче зат

бара-быз бара-сыз бара - лар
эшли- без эшли – сез эшли - ләр

сан

Күплек сан

1нче зат 2 нче зат 3 нче зат

хыялланды – к хыялланды –гыз хыялланды –лар
хыялланган-быз хыялланган-сыз хыялланган-нар
ишетте-к ишетте-гез ишетте-ләр
ишеткән-без ишеткән-сез ишеткән-нәр

сан

Күплек сан

1нче зат 2 нче зат 3 нче зат

барыр-быз барыр-сыз барыр-лар
сикерер-без сикерер-сез сикерер-ләр
барачак-быз барачак-сыз барачак-лар
сикерәчәк-без сикерәчәк-сез сикерәчәк-ләр

бирә.
Билге
төс тәм

Нинди? Кайсы?

берсенә

сөйли ич һичкем

Кисәкчә я сүз алдыннан, я сүз артыннан килә.
1) Аерым: бик ягымлы, дөм сукыр, син генә, торгач ук, өйрәнгән ич, аңладым лабаса, бир инде, барлы да һ.б.

2) Кушылып: һичнәрсә, ашадыңмы, усалдыр, һичкайчан, һичбер,
һичничек, йоклачы, күрсәнә, тордыңмыни һ.б.

3) Сызыкча аша: чем-кара, чуп-чуар, яп-якты, өр – яңа, кып-кызыл, һ.б.

сүзләрне тиешле тәртипкә куеп һәм үзгәртеп,

Җөмлә сүзләрдән төзелә.

Җөмлә тәмамланган уйны белдерә.

Җөмлә хәбәр итә, сорау куя, боера, теләкне белдерә.

Иң кечкенә җөмлә бер сүздән тора: Кыш. Салкын.Иртә.

(.) куела.

Сорауны эченә алган җөмлә ахырына сорау билгесе (?) куела.
-Кая бардың, Мөнир?

Көчле тойгыны, өндәүне бел-дергән җөмлә ахырына өндәү билгесе (!) куела. Андый җөмлә күтәренке тавыш белән әйтелә.
- Их, урман ямьле дә соң, әни!

төгәлрәк итеп атый.
Мәсәлән,

Сүзтезмә ике яки берничә мөстәкыйль сүздән-
иярүче һәм ияртүче кисәкләрдән тора.
Иярүче сүз ияртүче сүзне ачыклый.
Ияртүче сүздән иярүче сүзгә сорау куела:

нинди? нәрсәне?

батыр егет Ватанны ярату
сыйфат исем исем фигыль

хәбәр – җөмләнең баш кисәкләре
Ия эшне үтәүчене белдерә,

Баш кисәкләрне иярчен кисәкләр ачыклый.
Иярчен кисәкләр нинди? ничек? нәрсәне?
кайчан? һ.б сорауларга җавап бирә.

Кайда?

Нинди?

Урамда җылы яңгыр ява.

Шигырь Диктант Сочинение Укучының

Текст, гадәттә, өч өлештән тора: башлам өлеше
төп өлеш
ахыры өлеше

Эчтәлеге һәм төзелеше ягыннан бербөтен булып оешкан тоташ сөйләм
текст дип атала.
Текстта һәр җөмлә үзеннән алда килгән җөмләдәге фикерне
дәвам итә.
Тема – текстның төп эчтәлеге. Ул текстның исемендә күренә.
Текстның төп фикере – авторның текстта әйтергә теләгән сүзе.