Презентация на тему Эшреф Шемьи-заде

Шемьи-заде — Эшреф Абдураман огьлу 1908, июнь 21. Кезлев

шеэринде халкъ оджасы аилесинде догъды. Рушдие мектебини битирген сонъ о Акъмесджитке барып, андаки «Совпартшкола»гъа окъумагъа кире. 16 яшында Эшреф Шемьи-заде 1925 сенеси январь айында «Ленинге» адлы шиир яза. Бу шиир мектепнинъ дивар газетасында, бир йылдан сонъ исе «Илери» журналында басыла.
Эшреф Шёмьи-заде эдебияткъа мемлекет ичюн гъает муреккеп девирде язылгъан ве сонъра хрестоматик эсерге чевирильген бу шииринен кирди.

газета ве журналларда сыкъ-сыкъ басылып тура ве яш шаирнинъ

намы кеткен сайын арта. Ака­демик А. Крымский озюнинъ макъалесинде шай дей: «Къырым эдебиятында совет ёнелишинде даа яп-яш эдебий къуветлер озълерини косътере башладылар.
Олардан зиядедже истидатны Эшреф Шемьи-заде, Менли-Азиз ве Керим Джа-манакълы киби шаирлрде сезмек мумкюн».
1927 сенеси, сентябрь айында, даа янъы 18-ни толдыргъан яш шаирни ба-лалар ичюн тешюиль этильген «Козь айдын» журналынынъ месуль муаррири вазифесинетайин этелер. 1928-де о РАППнинъ азасы ола, 1932-де Москвада Бутюн союз девлет кинематография институтынынъ эдебий сценария факультетини битире. Айны заманда о, озюнинъ тазелиги ве тендюристлиги иле айрылып тургъан шахсий дуйгъулы шиирлерини яза, дердж эттире. О вак ьытнынъ белли рус тенкъидчиси Я. Полканов озюнинъ «Къырымтатар эдебияты» макъалесинде Э.Шемьи-заде акъкъында шойле яза. «Къырымтатар "эдебий яшлыгъы арасында энди кениш суретте белли олгъан догъма истидатлар бар. Мисаль ичюн окъуйыджыгъа белли олгъан ве шиирлери юксек бедиийликнен айрылгъан Эшреф Шемъи-задени алайыкъ. «Маневр», «Яхшы», «Фуртуна» киби шиирлери онынъ ташыгъан пролетар шаири намыны акъикъатен акълайлар. Тендюристлик, джанлылыкъ — бу шаирнинъ яратыджылыгъындаки эсас чизгидир».

1933 сенеси Эшреф Шемьи-заде биринджи бешйыллыкънынъ къоджаман

иншааты олгъан мешур «ДнепроГЭС» къуруджылыгъына багъышлангъан «Днепрельстан» поэмасыны яза. Эшреф Шемьи-заде 1934 сенеси СССР языджыларынынъ биринджи съездинде делегат оларакъ иштирак этти. 1936-1937 сенелери Къырым языджылары бирлигининъ месуль кятиби вазифесинде чалыша. 1935 сенеси майыс айында бир группа къырымтатар языджысы Максим Горькийнен корюштилер ве бу корюшювде Эшреф Шемьи-заде де иштирак этти. Дёрт саат къадар девам эткен гъает меракълы ве мундериджели субет шахсен Шемьи-задеде пек буюк теэссурат къалдырды. Субет вакътында М.Горький къырымтатар эдебиятынынъ, ана тили ве санатынынъ инкишафы меселелеринен, халкъ яратыджылыгъыны топлав, огренюв ишлеринен пек меракъланды.

яза, «Яшлыгъымнен ко-рюшюв», «Москва — Севастополь» поэмаларыны ярата. Бу

поэмаларнынъ би-ринджисинде о земане аятыны эвелькисинен, яни балалыкъта корьгенинен къыяс
эте. Экинджи поэмада бу мевзу даа зияде кенишлетале. Лирик къараман Москва — Севастополь поездынен кетер экен, мемлекетнинъ аджайип манзарасыны, ин-сан эмегинен янъартылгъан топракъларны сейир этерек, мемлекетнинъ къоджа-манлыгъынен, ярашыгъынен гъурурлана.
Шаир, айны заманда, терджиме ишинен де чокъ огъраша. Онынъ терджи-месинде окъуйыджылар Шекспирнинъ «Он экинджи гедже» трагедиясынен, А.С.Пушкиннинъ, А.Мицкевичнинъ, М. Лермонтовнынъ, Низамийнинъ ве даа чокъ дигер шаирлернинъ эсерлеринен таныш олалар. Бу саада о Пушкиннинъ «Багъчасарай чешмеси» поэмасыны терджиме этювде айрыджа мувафакъиетке наиль ола. Бу терджиме эр кеснинъ фикриндже энъ юксек дереджеде таныла ве о, акълы суретте къырымтатар миллий терджиме эдебиятынынъ алтын фондына кире. Бунынъле бирге Шемьи-заденинъ озь эсерлери де башкъа тиллерге чеви-риле. 1933 сенеси онынъ рус тилинде «Сайлама эсерлер» шиирий джыйынтыгъы нешир этиле. Бундан гъайры Шемьи-заде къырымтатар тилине Т.Шевченконынъ «Васиет» шиирини, Л.Толстойнынъ, С.Есениннинъ эсерлерини терджиме этти. Айны заманда онынъ озюнинъ шиирлери де рус тилине терджиме этильди. Олар АТарковскийнинъ терджимесинде Москвада чыкъарылгъан «Поэты Крыма» (1937) джыйынтыгъына кирсетильдилер.

Бу ер де шу амансыз 1937—1938 сенелери языджылар

арасында ве эдебиятымызда насыл муит юзь алгъаныны Эшреф Шемьи-заденен багълы вакъиалар мисалинде косьтермек истеймиз. 1935сенесинден 1937сенесине къадар Къырым языджылары бирлигининъ кятиби вазифесинде чалышкъан Эшреф Шемьи-заденинъ халкъ арасында котерильген итибары органларны эп зияде раатсызламакъта эди. Иште, бу девирде, яни 1937 сенеси сентябрь 20-де, Акъмесджитте Языджылар бирлигининъ топлашувы олды.Топлашув акъкъында макъале 24 сентябрьде чыкъкъан «Яш къувет» газетасында дердж олунгъан эди. Бу макъаледе языджылардан Умер Ипчи, Ильяс Тархан, Ыргъат Къадыр ве Эш­реф Шемьи-заде «буржуа миллетчилиги»нде къабаатланып: «Бу хаинлер Союз этрафында озь «эш-достларыны» бирлештирип, озь сасыкъ «нефис продукцияларыны» огге сюрип, осип етишмекте олгъан сагълам, совет яшлыгъыны бутюн
чарелернен эдебият саасындан ушкютмеге тырышты, догърудан-догъругъа Къырым совет эдебиятынынъ осюшини чаналаттылар», — дениле.

Эшреф-Шемьи-задени къапамагъанлары худжур шей. Эльбет, оны Языджылар бирлигинден чыкъаралар,

ишинден бошаталар. О, эр кунь озюнинъ къапаладжагъыны беклей... Амма акимиет шаирни тевкъиф этмеге ашыкъмай эди. 1938 сенесининъ апрелинде оны Языджылар бирлигине гьайрыдан къабул этелер ве Къырым девлет нешриятында онъа аддий муаррир ишини берелер. Шаирни тек 1941 сенеси июнь 24-те яни дженк башлангъанынынъ учюнджи куню апске алалар. Эки ай НКВДнинъ подвалларында булунгъан сонъ, Эшреф Шемьи-заде узакъ Иркутск шеэрине ёлланыла. Анда о, 1942 сенеси апрель 4-те «Къабаат аляметлери олмагъанындан себеп» азат олуна. Бунъа, эбет, шаирнинъ Бутюниттифакъ мешурлиги яр дым эте. Айны шу йылы декабрь айында Эшреф Шемьи-заде озьбек языджыларынынъ даветинен Ташкентке келе ве анда оны Фергъанадаки виляет газетасынынъ месуль кятиби вазифесине тайин этелер.
1944 сенеси Къырым азат олунгъан сонъ, Э. Шемьи-заде майыс 17-де Акъмесджитке къайтып келе ве шу геджеси къорантасына къавушыр-къавушмаз, халкънен берабер ватандан сюрьгюн этиле. Дженк фелякети ве халкънынъ сюрь-гюн этилюви акъибетинде сагъ къалгъан башкъа языджылардай онынъ да иджадий фаалиети дженктен сонъ та 50-нджи сенелернинъ сонъунда девам этти.

бошагъан Эшреф-Шемьи-заде белли бир муддет Озьбекстанда яшады, Фергъана виляети

«Комму­на» газетасында месуль кятип вазифесинде булунды. Дженк вакътында бу ер де истикъамет эткен украин, белорус эдиплеринен, сиясий муаджирликте яшагъан тыш мемлекет эдиплеринен эмекдашлыкъта чалышты. Дженктен сонъ бу эмек-дашлыкъ фаалиети ичюн текрар апске алынгъан шаир 1954 сенесининъ сонъки куньлеринде лагерьден азат олып кельди. Бир муддет Ташкент янындаки Янъыёл шеэринде яшады, сонъра Ташкентте ерлешти.
1957 сенесинден сонъ эр кес киби онынъ да «Ленин байрагъы»нда шиир-
лери ве макъалелери басылып кельди. 1965 сенеси онынъ «Къавал» адлы би-ринджи шиирлер джыйынтыгъы чыкъты. «Тогъан къая» (1969), «Шиирлер ве поэмалар» (1978) адлы джыйынтыкъларына кирген шиирий эсерлери дженістен сонъки къырымтатар шиириетинде янъы бурулыш нумюнелери олдылар. Онынъ «Программаны окъугьанда», «Чолпангъа догъру», «Ёл берме!», «Эмексевер магърур халкъым», «Озюнчелик» (яки «Озюнъе хае ол, шиирим») ве даа бир чокъ шиирлери, бунынъ киби де «Къыркълама» адыны алгъан къыркъ дане се-кизлиги шаирнинъ юрегинден къайнап чыкъкъан инджи данелеридир. Шаир бу девирде озюнинъ энъ яхшы «Алиме» ве «Аслыхан» поэмаларыны яратты.

къызы, Хусусйй Денъиз яны ордусы разведка болюгининъ душман аркъасында

резиденти, 19яшлы комсомолка Алиме Абденнанованынъ хатырасына багъыншана. Халкъ къырымтатар Зоясы деп адландыргъан Алиме Абденнанованынъ къараманане образында шаир Ватангъа, халкъкъа сынъырсыз севгини ве батырлыкъны терен-нум эте. Шубесиз, яшлыкъны ватанперверлик рухунда тербиелевде бу поэма-нынъ ролю гъает буюктир.
«Аслыхан» — бу кениш планлы эсер олып, о диний хурафаткъа къаршы кескин бир эпик дестандыр. Халкъчанлыкъ, самимийлик, халкънынъ арзу-умютлерине якъынлыкъ Шемьи-заденинъ шиириетине хае чизгилердир. О озю­нинъ саделигинен, анълайышлыгъынен, тилининъ зенгинлиги, терен образлы-лыгъы, назиклигинен фаркъ эте. Бу чизгилернинъ эписи «Аслыхан» дестанында айрыджа бир шиирий усталыкънен беян олунды ки, о «Таир ве Зоре», «Къозу-курпеч ве Баян-Слу» ве дигер лирик-эпик дестанлар киби халкъ яратыджы-лыгъынынъ энъ яхшы нумюнелеринден бирине чевирильди. Поэмада эски хура-фатнынъ менфий тарафлары терен ачылып берильмекнен берабер бир сыра ах-лякъий-этик проблемалар да котериле. Бунъа бакъмадан, шаир сагъ экенде поэма чешит себеплерден толусынен бир кере басылмады. Поэманынъ ялынъыз би-ринджи ярысы «Тогъан къая» адынен Эшреф Шемьи-заденинъ «Тогъан къая» шиирлер джыйынтыгъында ве экинджи кере «Аслыхан» адынен 1978 сенеси «Шиирлер ве поэмалар» джыйынтыгъында басылды

поэмагъа гъает юксек къыймет кесерек, озь такъри-зинде шойле деп

язгъан эди: «Шаир адамларнынъ чешит аспекттеки омюр акъикъатыны кениш ве бедиий суретте косьтере бильди. Корюнишче адий ве саде, сонъ дередже намуслы, къанысыджакъ ве гузель Аслыхан образыны окъуйыджы хошнутлыкънен къабул эте. Халкъ адамларнынъ пакъыллыкъ, худбинлик, эгозим, бозукълыкъ ее хаинлик киби къылыкъларыны кескин кулькюнен фаш эте. Поэмада бойле адамларнынъ акъикъий юзьлери бедиий къуветнен ачылгъан. Диннинъ социаль маиетини янълыш тарафкъа бургъан шейх Муслим атанынъ алчакълыгъыны фаш этювге багъышлангъан сатырларны гъазап, нефрет дуйгъу-ларынен ашлангъанына гъает буюк къыймет кесмек лязимдир. Поэма озь мундериджесине коре шойле къурулгьан ки, о башындан сонъунадже дикъкъат ве ме-рагъынъ эксильмеден окъула. Эсер гъает образлы, шырын акъикъий халкъ тилинен язылгъан. Шаир тувгъан тилининъ бутюн зенгинлигинден буюк усталыкънен ве билип файдалана ки, бир чокъ сёз бирикмелеринден, аталар сёзлеринден усталыкънен файдаланув онъа кениш иджадий имкянлар бере. Поэмада къулла-нылгъан тасвир ве ифаде васталары о къадар айдын, озъара багълы ве оригинал ки, булар эсернинъ эмоционалъ тесирини сонъ дередже къуветлендирелер. Мен бу поэманы къырымтатар тилининъ энциклопедиясы дер эдим».

Теэссюф ки, «Къырымтатар тилининъ энциклопедиясы» намы-ны къазангъан «Аслыхан» дестанынынь

толусынен басылгъаныны Эшреф Ше-мьи-заде озю корип оламады. Поэма-дестанны биз текмилинен «Козьяш дивар» ады иле ялынъыз «Йылдыз» журналынынъ 1990 сенеси 4—5-инджи санларында дердж этип олдыкъ. 1994 сенеси исе бу дестан Акъмесджитте «Козьяш дивар» намынен аиры китапчыкъ этип чыкъарылды.
Эшреф Шемьи-заде бизим эдебиятымызда биринджи олып XVII асырда яшагъан классик шаиримиз Ашыкъ Умернинъ иджадыны огренюв ишини баш-лады, онынъ аяты ве иджады акъкъында эдебиятымызда биринджи олып, кениш макъале язып шиирлеринен берабер «Ленин байрагъы» газетасында бастырды. Эдебиятымызнынъ тарихыны язмагъа тутунды. Эбет, бу ишнинъ сонъуна чыкъып етиштирмесе де, илериде бу саада япыладжакъ ишлернинъ чизгилерини бельгиледи. Бунда онынъ эдебий макъалелеринден тертип этильген «Омюр ве яратыджылыкъ» (1974) ве «Халкъ хызметинде» адлы джыйынтыкъларынынъ нешир этильмеси яхшы нумюнедир.

эдебиятымыздаки ерини бельгилер экенмиз, онынъ фаалиети эдебиятшнаслыкъ, тенкъидчылыкъ ве

тедкъикъатчы-лыкънен де сыкъы багълы экенини айтмакъ борджлумыз. Алтмышынджы йыл-ларда о, эдебиятымызда даа бир бошлукъны толдырмагьа тырышып, тенкъид ве эдебиятшнаслыкъ саасында буюк ильмий тедкъикъатларнен мешгъуль олды. Эски тюркий тильнинъ, классик тюрк эдебиятынынъ аджайип бильгири Эшреф Шемьи-заде 60-ынджы ве 70-инджи сенелери озьбек муэллифлерининъ эдебий-бедиий эльязмалары ве неширлери, тарихий-сиясий эсерлери акъкъында юзлернен рецензия ве тенкъидий макъале язды, буюк ильмий-тедкъикъат ишини алып барды, къырым-къыпчакъ эдебиятынынъ учь джылтлыкъ тарихыны яратув узе-ринде чалышты. О бизге XVII асыр классигимиз -— шаир Ашыкъ Умерни ачты, совет девиринде биринджи кере бу классикнинъ аяты ве яратыджылыгъына багъышлангъан буюк макъале язды, онынъ бир сыра эсерлеринен окъуйыджы-ларны таныштырды.

шаири Къайсын Къулиевнинъ Эшреф Шемьи-заде иджадына самимий, саде ве

назикликнен къыймет кесип айткъан сёзлери де дикъкъаткъа ляйыкътыр. Гъает алчакъ гонъюлли ве тартынчакъ, турмушта да, шиирлеринде де буюк сёзлерни айтмакътан къачынгъан Къайсын Къулиев Эшреф Шемьи-заде юзюнде санат къанунларыны менимсеген шаир корьгенини къайд этти. О буны макътав эпитетлеринден файдаланмайып, Шемьи-заденинъ дюньяны корюв къабилиетини ачыкъ-айдын ифаделеди: «Ватанынынъ табиаты, онынъ манзарасы Эшреф Шемьи-заденинъ иджадий тюшюнджелерини, фикир этюв усулыны бельгиледи: «Беяз къар устюнде къара am оле», «Ай ярыгъы ве къараджанынъ аркъасында онынъ чатал бойнузларынынъ колъге
си...» Бойле ошатувлар онынъ иджадынынъ тесир кучюни олдыкъча арттыралар. Мында ренклер косьтерилъмей, амма къаранлыкъ ве айдынлыкънынъ сынъырлары ачыкъ-айдын корюне. Шемьи-заде акъкъында айтар экеним, зан этсем, макътав эпитетлеринден къачынып олгъандырым. Онынъ таланты ве шахсиетининъ хусусийлиги оны достча къабартып косьтермеге биле ихтиядж къалдырмайлар.