Презентация на тему по башкирскому языку на темуҠылым

(бойороҡ һөйкәлеше)
представлено формами 2-го и 3-го лица: һин

уҡы — ты читай, ул уҡыһын — пусть он читает, һеҙ уҡығыҙ — вы читайте, улар уҡыһындар — пусть они читают.
154. Переведите текст. Перевод запишите. Закаляйся!
Каждый день мой ноги прохладной водой. Приучай себя спать при открытой форточке. Ходи босиком по полу, а летом по земле. Утром обтирай тело влажным полотенцем. Летом купайся, бегай, прыгай.

Ҡылым һөйкәлештәре Наклонения глаголов

форточка менән йоҡларға өйрәт. Иҙәндән ялан аяҡ йөрө,ә йәйен

ерҙән.

время
Изъявительное наклонение (хәбәр

һөйкәлеше)
выступает в формах времени (настоящее, прошедшее, будущее), лица (1-е, 2-е, 3-е) и числа (единственное и множественное).
Настоящее время изъявителыного наклонения образу-ется следующим образом: к корню (основе) глагола при-соединяются буквы -а, -ә, -й; далее идут окончания лица.
Изменение по лицам выглядит так:
Единственное число
1-е л. бел-ә-м знаю ҡара-й-ым смотрю
2-ел. бел-ә-һең знаешь ҡара-й-һың смотришь
3-е л. бел-ә знает ҡара-й смотрит
Множественное число
1-ел. бел-ә-беҙ знаем ҡара-й-быҙ смотрим
2-ел. бел-ә-һегеҙ знаете ҡара-й-һығыҙ смотрите
3-ел. бел-ә-ләр знают ҡара-й-ҙар смотрят

образуйте форму настоящего времени в 1-м лице единственного числа,

затем множественного числа. Составьте с ними словосочетания.
Образец: белергә — мин беләм — беҙ беләбез.
эшләргә, яҙырға, белергә, һөйләргә, йүгерергә, буярға, көлөргә, ултырырға, ятырға, ашарға, эсергә, бәйләргә, ҡуйыр-ға, йырлай башларға, барып килергә
164. Составьте словосочетания.
һыйыр өрә
эт мыяулай
сәскә һайрай
кәкүк мөңрәй
һандуғас саҡыра
бесәй ата

Эшләп алайыҡ!

времени изъявительного наклонения
Единственное число1-е л. бар-ма-йым не пойду
2-е

л. бар-ма-йһың не пойдёшь
3-ел. бар-ма-й не пойдёт
Множественное число
бар-ма-йбыҙ не пойдём
бар-ма-йһығыҙ не пойдёте
бар-ма-й(ҙар) не пойдут
3-е лицо единственного числа характеризуется отсутствием показателей лица. В 3-м лице множественного числа окончание множественного числа может и не употребляться: улар уҡый — они учатся; улар йырлай — они поют.

их по лицам м числам
Кил
Бар
Һөйлә

Уҡы
Яҙ
Тор
Ҡайт
Уйла

Эшләп алайыҡ!

число
1-е л. бар-ҙы-м ходил(а)
2-е л. бар-ҙы-ң ходил(а)
3-е

л. бар-ҙы ходил(а)
Множественное число
1-е л бар-ҙы-к ходили
2-е л. бар-ҙы-ғыҙ ходили
3-е л бар-ҙы-лар ходили

настоящего и прошедшего времени данных глаголов и запишите, выделяя

через дефис каждое окончание. Переведите три любых глагола и напишите с ними предложения.
О б р а з е ц: барырға — бар-а-лар — бар-ҙы-лар.
һөйләргә, саҡырырға, килергә, күрергә, башларға, йырларға, йоҡларға, ултырырға, йөҙөргә, көлөргә, ятырға
186. Спишите, вставляя вместо точек падежные окончания существительных , местоимений. Прочитайте.
Ҡыш айҙары беҙзең яҡтар... ҡалған ҡоштар өсөн ауыр ваҡыт. Башҡортостан... 70-ләп төр ҡош ҡышлай. Улар... Күбеһе һыуыҡ... түгел, ә аслыҡтан үлә. Ҡоштар беҙ... ярҙамға мохтаж. Шуға күрә улар... ябай ғына тағараҡтар яһарға кәрәк. Бының өсөн магазин... алған һөт ҡаптарын да, бәләкәй банкалар... ла файҙаланырға мөмкин. Иң мөһиме — унда ем һалырға онотмағыҙ.

Эшләп алайыҡ!

число
1-е л. яҙ-ма-ны-м не написал(а)
2-е л. яҙ-ма-ны-ң не

написал(а)
3-е л. яҙ-ма-ны не написал(а)
Множественное число
1-е л. яҙ-ма-ны-ҡ не написали
2-е л. яҙ-ма-ны-ғыҙ не написали
3-е л. яз-ма-ны-лар не написали

форме во 2-м лице единственного числа. Придумайте несколько предложений.

Образец:

Неопределённая

форма глагола
2-е лицо единственного числа


положительная форма
отрицательная форма
ҡарарға
ҡараның ҡараманың


килергә, барырға, йөҙөргә, көлөргә, яҙырға, уҡырға, барып килергә, төшөргә, менергә, атларға, ҡалырға, белергә

число

Множественное число
1-е л. бел-ер-мен буду знать бел-ер-беҙ будем знать
2-е л. бел-ер-һең будешь знать бел-ер-һегеҙ будете знать
3-е л. бел-ер будет знать бел-ер-ҙәр будут знать
1-е л. ал-асак-мын возьму ал-асак-быҙ возьмём
2-е л. ал-асаҡ-һың возьмёшь ал-асак-һығыҙ возьмёте
3-е л. ал-асак возьмёт ал-асак-тар возьмут

единственного числа будущего времени и переведите.
Образец: башланы — башлар

— начнёт.
эшләне, көттө, барҙы, барып етте, ашаны, йөҙҙө, бешерҙе, ҡайнатты, түкте, ҡойҙо, күтәрҙе, төштө, яҙҙы, асты, япты, әйтте
Прочитайте стихотворение. Переведите. Спишите.
Саңғысы буласаҡмын,
Тауҙарҙан шыуасаҡмын.
Елдәрҙе уҙасаҡмын.
Ҡоштарҙай осасаҡмын.
Тик бар әле үҫәһе
Үҫкәнемде көтәһе.
(Ә. Бикташев)

Эшләп алайыҡ!

һөйкәлеше) образуется прибавлением к корню (основе) окончаний -һа/-һә. Затем

прибавляется окончание соответствующего лица.
Единственное число
1-е л. ҡайт-һа-м если вернусь
2-е л. ҡайт-һа-ң если вернёшься
3-е л. ҡайт-һа если вернётся
Множественное число
1-е л. ҡайт-һа-ҡ если вернёмся
2-е л. ҡайт-һа-ғыҙ если вернётесь
3-е л. ҡайт-һа-лар если вернутся

(основе) окончаний -һа/-һә. Затем прибавляется окончание соответствующего лица.
Единственное

число
1-е л. Й9ш989м если живу
2-е л. Й9ш9894 если живешь
3-е л. Й9ш989 если живет
Множественное число
1-е л. Й9ш989к если живем
2-е л. Й9ш989ге2 если живете
3-е л. Й9ш989л9р если вернутся

арттыр
Прочитайте и переведите глаголы. Спишите, заменяя данные глаголы

в неопределённой форме глаголами в условном наклонении 1-го лица единственного и множественного числа с указанием местоимений. Составьте несколько предложений.
Образец: бейергә — мин бейеһәм, беҙ бейеһәк.
әйтергә, һөйләргә, барырға, алырға, һатып алырға, рөхсәт итергә, йырларға, ҡарарға, ятларға, ғәфү итергә
Знаете ли вы? Прочитайте. Переведите.
Онотмайыҡ!
Шуны бер ваҡытта ла онотмайыҡ: әгәр беҙҙең һәр беребеҙ көн дә 100 грамм икмәк ташлаһа,тик Башҡортостанда ғына ла көн һайын 380 тонна ҡиммәтле ризыҡ әрәм була. Был 475 мең булка тигән һүҙ. Был тиклем икмәкте бешереү өсөн 247 тонна иген, ә уны үҫтереү өсөн 1 мең гектарҙан ашыу ер кәрәк. Күпме кеше хеҙмәте, яғыулыҡ юҡҡа сыға! Нисәмә мең һум аҡса елгә осорола! Ә бит ер йөҙөндә 900 миллионға яҡын кеше бөгөн дә туйғансы икмәк ашай алмай. Йыл да 50 миллион кеше астан үлә!
( Календарҙан)
әрәм була — пропадает
яғыулык — горючее юк
ка сыға — уничтожается
елгә осорола — пускается на ветер
туйғансы ашай алмай — недоедает
стан үлә — умирает с голоду

һөйкәлеше) образуется при помощи окончаний -ғы/-ге; -ҡы/-ке, -ғо/-гө,
-КО/-КӨ. Затем

прибавляется окончание соответствующего лица и глагол килә.
Единственное число
1-е л. аша-ғы-м килә мне хочется есть
2-е л. аша-ғы-ң килә тебе хочется есть
3-е л. аша-ғы-һы килә ему хочется есть
Множественное число
1-е л. аша-ғы-быҙ килә нам хочется есть |
2-е л. аша-ғы-ғыҙ килә вам хочется есть
3-е л. аша-ғы-лары килә им хочется есть

полные ответы от 1-го лица множественного числа: сначала положительные,

затем отрицательные.
а) Өйгә ҡайтҡығыҙ киләме?
б) Беҙгә килгегеҙ киләме?
в) Кемгә барғығыҙ килә?
г) Төркиәгә барғығыҙ киләме?
ғ) Башҡортса өйрәнгегеҙ киләме?

числам
Пользоваться таблицей можно следующим обра-зом: берём глагол кил, прибавляем

показатель прошед-шего времени (килде), эта же форма является формой 3-го лица (ул килде). Если надо поставить глагол в 1-м лице, то прибавляем аффикс -м (килдем), во 2-м лице — аффикс -ң (килдең) и т. д.

в башкирском языке образуется при помощи аффиксов -ыр, -ер,

-ор, -өр, -р: бар — барыр, бир — бирер, аша — ашар, һөйлә — һөйләр, көт — көтөр. Они изменяются как глаголы в настоящем времени. Только в 1-м лице единственного числа имеют аффиксы -мын, -мен, -мон, -мөн: бар — ба-рыр — барырмын, аша — ашар — ашармын

Көлөп алайыҡ!
Был ҡайһы ваҡыт?
Ҡылымды өйрәнгән

саҡта, уҡытыусы Сәлихкә таҡтала ҡылымдар яҙырға ҡушты: «Мин йыуынам, һин йыуынаһың, ул йыуына, беҙ йыуынабыҙ, һеҙ йыуынаһығыҙ, улар йыуыналар».
Сәлих яҙып бөткәс, уҡытыусы унан:
— Был ҡылымдарҙың заманын билдәләргә кәрәк. Уй-лап ҡара әле, ҡайһы ваҡыт тураһында һүҙ бара? — тип һораны.
— Иртәнсәк.
Сәлих дөрөҫ яуап биргәнме? Был ҡылымдар ҡайһы заманды белдерә? Уҡытыусы ҡылымдары нимә менән үҙгәрткән?

зат менән үҙгәртергә ҡушты. Мөрит таҡтала: «Мин ашаным, һин

ашаның, ул ашаны, беҙ...» — тип яҙып туҡтап ҡалды.
— Ниңә туҡтаның? Артабан яҙ, — ти уҡытыусы. Мөрит тик тора.
— һин дөрөҫ яҙа башлағанһың: «Мин ашаным, һин ашаның, ул ашаны, беҙ...» Йә, артабан нисек булыр?
— Беҙ туйҙыҡ.
Мөриткә ярҙам итегеҙ: уның ҡылымдарын зат менән үҙгәртеп бөтөрөп ҡуйығыҙ. Был ҡылымдар ниндәй заманда килгән


Ха-ха-ха! Хи-хи-хи!

ХУЖА НАСРЕТДИН
Бер мулла һыуға бата башлаған, ти. Ярҙағы кешеләр,

уны ҡотҡармаҡсы булып, уға ҡысҡыралар икән:
— Ҡулыңды бир!
— Бир!
— Бир!
Ә мулланың ҡулында көмөщ тәңкә булған, шуға күрә ул: «Былар минең аҡсамды алырға итәләр», — тип уйлап, ҡулын һонмай ҙа ҡуя икән.
Шул саҡ Хужа Насретдин бер көмөш аҡсаны алған да муллаға:
— Мә! Ал, мулла, ал! — тип күрһәтә башлаған.
Мулла Хужа ҡулындағы аҡсаны алыр өсөн ҡулын һонған ғына икән, Насретдин уны тартып сығарған, ти.
Ана шунан ҡалған ул «Мулла бир тигәнде ишетмәй, ал тигәнде ишетә» тигән мәҡәл.
Көләмәстән мулланың яратҡан һәм яратмаған ҡылымын табығыҙ. Улар менән һөйләм уйлағыҙ.

1. Предметтың исемен, атамаһын.
2.

Предметтың билдәһен.
3. Предметтың эшен, хәлен, хәрәкәтен.
4. Предметтың иҫәбен, һанын.
На какие вопросы отвечает глаголы:
1.Кем?Нимә?Ни?
2. Ниндәй? Ни төҫлө? Ҡайһы?
3. Ни эшләй? Ни эшләне? Ни эшләйәсәк?
4. Нисек? Ни рәүешле? Ҡасан? Ҡайҙа?
В каком ответе даны глаголы.
1) китап. эшсе, гармун, һыйыр, әтәс;
2) ҡыҙыл, зәңгәр, йәшел, күкһел;
3) мин, беҙ, уларҙың, һеҙгә, уны;
4) уйнай, ауырыны, ятасаҡ, үҙгәрәләр.
Напишите названия наклонений глагола:
а) бойороҡ һөйкәлеше - кил, килегеҙ, ҡайт, ҡайтығыҙ;
б) ...-...
в)…-…
г)…-...

өрлә, ҡатнаш:
настоящее время
глаголы в нужном времени: кил, тыңпа.
прошедшее время
будущее

время
Найдите ошибки, исправьте их:
1) Мин килмәдем. 4) ^Мин уҡымаҙым.
2) Мин барманым. 5) Мин һойләшмәнем.
3) Мин эшләмәлем. 6) Мин көлмөнем.
Переведите глаголы на башкирский язык:
я читал – уҡыным, прочитал — уҡып сыҡтым- …, дочитал - ... , перечитал - .. рисовал-... , дорисовал…-пел -... запел -... делал — ... , сделал - ... ?
Вместо точек поставьте нужные окончания:;
Мин йырлайым Беҙ йырла...
һин йырла... һеҙ йырла..
Ул йырла... Улар йырла... ?
По образиу постаеьте глаголы в нужном лице и числе:
Мин бейенем Беҙ ...
һин ... һеҙ ...
Ул ... Улар ... ?

(приехали),
2) Дүшәмбелә мин сәғәт етелә (вернулся).
3) Шишәмбелә һин дүртенсе

яртыла (пришел).
4) Шаршамбыла ул ауылға (ездил).
5) Кесе йома беҙ магагинға (ходили).
6) Бөгөн беҙ тәмле аш (сварили).
7) Кисә улар бутҡа (ели).
8) Мин кассаға ҡырҡ өс һум (заплатил).
9) Ул лимон менән сәй (пил).
10) Беҙ китапхананан яңы китаптар (взяли)?
К акому наклонению относятся глаголы:
Эшләй, эшләне, эшләгән, эшләр, эшләйәсәк:
а) бойороҡ һөйкәлеше в) теләк һөйкәлеше б) шарт һөйкәлеше
г) хәбәр һөйкәлеше?
Выберите подходящий глагол: Әсәй ҡамыр ...
Йыуа, ашай , таҙарта ,эсә ,баҫа, бешерә , яһай , әрсей , һала?

…
яһай ,уйнай , дауалай , ауырый , һыҙлай ,йырлай?

Найдите правильный перевод: Они хотят изучать язык:
Уларҙың башҡортса һөйләшкеһе килә.
Уларҙың башҡорт телен яҡшы беләһе килә
Уларҙың башҡорт телен өйрәнгеһе килә.
Уларҙың башҡортса аңлағыһы килә
Выберите подходящий глагол.
1990 йылда Башҡортостандың
суверенлығы тураһында Декларация...
һаҡланды табылды килеп сыҡты
ҡабул ителде һүрәтләнде баҫылды?

Соловьи поют.
Ласточки поют.
Вороны пляшут?

Выберите нужный глагол: Апайым киноға барырға...:
а) шатлана в) әҙерләнә 1) төшә
б)уҡыта г)тегә д) йүгерә?
Выберите нужный глагол: Мин дәрестән һуң түңәрәккә
1)ҡалам 3) барабыҙ 5)булабыҙ
2) китә 4) киләһең 6) ҡыҙыҡһынам?

Вместо точек поставьте подходящий глагол: Былтыр ҡайындар тағы йәшел япраҡҡа ...
а) ҡаплана
б)төрөндө
в) ҡапланасаҡ