Презентация на тему по химии на тему ELEKTRON (НА УЗБЕКСКОМ)

strukturasini hosil qiluvchi, turg’un, manfiy zaryadlangan elementar zarrachadir. Atomning

juda ko‘p xossalari uning eng tashqi elektron qobig‘idan aniqlanadi. Tabiatning mo‘jizasi – elektr toki – erkin elektronlarning harakatidir.

A. F. Ioffe (1911) va R. Milliken (1912) tomonidan

o‘lchab topilgan. Bu kattalik boshqa elementar zarrachalarning elektrik zaryadini o‘lchash uchun ishlatiladi. Elektrondan tashqari boshqa barcha elementar zarrachalarning zaryadi musbat (+) ishora bilan olinadi. Massasi – 9,10938291(40)·10-31 kg. Yashash davri 4,6·1026 yildan kam emas.

U o’zining anti-zarrachasi – proton bilan birgalikda eng yengil

leptonlar guruhiga kiradi (“leptos” – yengil); u eng yengil zarrachadir. Erkin elektron foton yuta olmaydi, lekin uni sindirishi mumkin (Kompton effekti). Olimlarning xisoblashicha galaktikamizda umumiy elektronlar soni ~1080 ta ekan.

yunon tilidan “eλεκτρον” – yantar-tosh degan so’zdan kelib chiqqan.

Qadimgi tabiatshunos greklar yantar toshi bo’laklarini matoga ishqalaganlaridan so’ng o’ziga mayda jismlarni tortganini 1-bo’lib kuzatganlar. Zaryadning eng kichik bo’linmas fundamental shaklini “elektron” deb atashni birinchi bo’lib J. J. Stouni (1894) yilda taklif qilgan.

va J. J. Tomsonga tegishli (1897).
De Broyl gipotezasiga

ko’ra, elektron (boshqa barcha material zarrachalar kabi) nafaqat korpuskulyar, balki, to’lqin xususiyatga ham egadir (1924). Bu gipotezasi bilan u elektronlar ham yorug’likka o’xshab interferensiya va difraksiyalanishi mumkin degan. Ko’p o’tmasdan 1927-yilda amerikalik fiziklar K. Devisson va L. Djermer va bevosita J. Tomson tomonidan bu gipoteza eksperimental yo’l bilan isbotlandi.

tushuntira olmagan. 1749-yilda Bendjamin Franklin elektr tokini material substansiya

bo’lishi mumkinligi haqida gipotezani taklif etdi. U elektr tokini qandaydir flyuid deb qabul qildi. Zaryad, razryad, musbat, manfiy zaryad, kondensator, batareya kabi terminlar birinchi bo’lib Franklinning ishlarida paydo bo’ldi. 1801-yilda esa, nemis olimi Iogann Ritter elektr tokining diskret strukturaga ega ekanligi haqida fikr bildirdi.

tashuvchi o’zgarmas zaryadga ega zarrachalarni “ion” deb atadi. 1881-yilda

G. Gelemgolts Faradeyning konsepsiyasini Maksvell taqsimoti bilan birlashtirdi. Shu yili Jorj Stoney birinchi bo’lib elektrolizdan hosil bo’lgan bir valentlik ionning zaryadini o’lchadi, 1891-yilda esa, Stoney o’zining nazariy ishlarida bir valentli ionning zaryadini “elektron” termini bilan atashni taklif etdi.

bo’linmas zarracha bu atom. Bu hulosa XIX asrgacha to’g’ri

xisoblanib keldi. Elektr toki paydo bo’lmaguncha. Elektr tokining tabiati – potensial ko’p joydan kam tomonga qarab intilib muvozanatni yuzaga keltirishga intilish – bu elektr tokining mexanizmi. Bilamizki, metallar elektr tokini juda yahshi o’tkazadi. Ozgina potensialda berilgan tok ham metall simda osonlik bilan harakatlanadi. Shisha, qum, oltingugurt kabi moddalar esa elektr tokini juda yomon o’tkazadi, lekin, juda katta kuchda berilgan elektr toki bu izolyatorlardan o’tadi.

va xokazo. Buni potensial hal qiladi. Masalan, chaqmoq chaqganda

hosil bo’lgan elektr toki juda katta potensialda bo’lgani uchun havo muhitida juda tez tarqaladi. XIX asrda eksperimentatorlar elektr tokini vakuumdan o’tkazmoqchi bo’lishdi. Lekin bu eksperiment ish berishi uchun vakuum anchagina chuqur bo’lishi kerak edi. Faradeyning xarakatlari zoya ketganligini sababi, u yetarlicha chuqur vakuum yasay olmadi.
1855-yilda shisha buyumlar yasovchi nemis hunarmandi Genrix Geysler (1814-1879) o’zgacha shakldagi uzun nay yasab, uni o’zi vakuumlab, do’sti matematika fizika olimi Yulius Plyukkerga (1801-1868) topshiradi.

elektr potensial yaratib elektr toki hosil qildi. Tokning ta’sirida

trubka ichida “nurlanish” paydo bo’la boshladi. Bu nurlanish vakuumning chuqurligiga bog’liq edi, vakuum qanchalik chuqur bo’lsa, nur shunchalik kam bo’ladi, faqatgina anod tomonda ozgina yashil nur sezilib turardi.
1875-yilda ingliz fizigi Uilyam Kruks (1832-1919) anchagina chuqurroq vakuum trubka yasadi (Kruks trubkasi). Vakuumdan o’tuvchi elektr tokini kuzatish endi ancha qulaylashdi. Kuzatishlar natijasida elektr toki katoddan anodga borib urilar va anod atrofidagi trubka devorlariga urilib, nurlanar ekan. Olimlar qanchalik harakat qilishmasin, tokning tabiatini tushuntirib bera olmadilar va bu hodisani “nurlanish”ga yo’yib qo’ya qolishdi, 1876-yilda esa nemis fizigi Eugen Goldshteyn bu hodisani katod nurlari deb atadi.

oqimi ekanligi haqida fikr bildirdi. 1895-yilda esa fransuz kimyogari

Jan Perren bu oqimni magnit maydonda og’ishini isbotladi. Plyukker va Kruks bu oqimni zaryadlangan zarrachalardan tashkil topganligini tushunishdi. Demak, bu oqim elektr maydonda ham og’ishi kerak. Lekin Plyukker ham Kruks ham bu tajribani qila olishmaydi. Shu yildan bu ishni Kembridj universiteti Kavendish laboratoriyasida ingliz fizigi Jozef Jon Tomson boshladi.

tekshirishlar orqali 2 yildan so’ng bu ishlari 1897-yilning “Philosophical

Magazine” jurnalining oktyabr sonida chop etildi. U katod nurlarni o’rganayotganda magnit va elektr maydon ta’sirini ma’lum bir moslikda olinsa oqim og’masligini kuzatdi. Bu moslik zarrachalarning tezligiga bog’liq edi. Tomson bir qator tekshirishlar olib borib, katod nurlarining tezligi yorug’lik tezligidan pastligini bildi va bu zarrachalar massaga ega bo’lishi kerak degan xulosaga keldi.

taqdirlandi. Tomsonning elektronni kashf etishi atom yaxlit bir materiya

emas, balki, uning o’zi yana bir qancha elementar zarrachalardan tashkil topganini isbotladi, bu ishlari bilan zamonaviy kimyoga yo’l ochib berdi. Atomning turli xil modellari paydo bo’la boshladi. Tabiiyki, Tomsonning o’zi ham atom model taklif etdi. Lekin, uning modeli tajribalarga to’g’ri kelmadi. Xozirgi zamonda Ernest Rezerford modelidan foydalaniladi.

uning korpuskulyar (zarracha) va to’lqin xususiyati nazarda tutiladi. Korpuskulyar

tabiatini kuzatish uchun fotoeffekt va Kompton effekti misol bo’lishi mumkin. To’lqin xususiyati esa, iterferensiya va difraksiyaga uchashi bilan isbotlanadi.

hosil bo’ladi. Bu hodisa XIX asrda olimlarda shubxa uyg’otmagan,

chunki Arreniusning dissotsiatsialanish nazariyasi buni isbotlaydi. Lekin, musbat ionlar ham bor-ku?! Ular qanday hosil bo’ladi degan savol ko’p tug’ilgan. Bunga Arrenius: “atomga elektron birikadi” – degan. Bu fikr esa, tabiiyki absurd edi. Ammo 1888-yilda nemis fizigi Genrix Rudolf Gers buni isbotlab berdi.

Agar katodni ultrabinafsha nur bilan nurlantirilsa, uchqun yahshiroq, yorqinroq

chiqishini kuzatgan. Uning laboratoriyadagi assistenti nemis fizigi Anton Lenard fotoeffektning sababini tushuntirib berdi. Bu metallning elektron emissiyasi edi. Elektronning korpuskulyar tabiati klassik mexanikadan kelib chiqib tushuntirsa ham bo’ladi. Ammo to’lqin tabiatini kvant mexanikasiz tushunib bo’lmaydi.