Презентация на тему Қарағанды Мемлекеттік Медицина УниверситетіГистология кафедрасы

2. Анализаторлардың құрылымы мен қызметі
3.

Анализаторлардың жіктелуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Ол, ең бірінші болып, талдағыштың 3 бөліктен тұратынын айтты:

1) қабылдағыштық (шеткі бөлім)
2) сезімдік нейрондар және өткізгіш жолдар (аралық бөлім)
3) сезімдік сигналды қабылдайтын үлкен ми сыңарларының қыртысы (орталық бөлім).
Бұл 3 бөліктің біреуі зақымданса белгілі бір тітіркендірісті ажырату қабілеті жойылады. Анализаторлардың әлем тануда өте зор мәні бар. И.М.Сеченовтың айтуы бойынша, анализатор дегеніміз- мидың сезіну ағзалары. Өйткені әрбір психикалық әрекет санада сезім арқылы қабылдау негізінде туады.

талдау) — шеткі қабылдағыш бөлімдерден басталып, ми орталықтарында аяқталатын күрделі жүйке

механизмі, яғни ол дененің сыртқы және ішкі ортасын жүйке жүйесінің орталық бөлігімен байланыстырып түрған рефлекторлық доганың сезімтал бөлігі. Анализаторлардың көмегімен адам  мен жануарлар организмдері  мен қоршаған орта арасында байланыс қалыптасады. Сонымен қатар, олар организмдегі зат алмасу процесінің қалыпты өтуі, үлпалар мен мүшелердің қанмен жабдықталуы, әртүрлі жүйелер қызметінің үйлесімді реттелуі туралы ақпараттармен орталық жүйке жүйесін хабардар етіп отырады.

рецепторлы жасушалары бар мүшелер жатады. Бұлар:
механорецепторлар (есту, тепе-теңдік

сақтау, тері-сипап сезу) хеморецепторлар (дәм сезу, иіс сезу) терморецепторлар (тері мен ішкі мүшелердегілер)

Аралық
Орталыққа тебетін сезімтал өткізгіш жолдар мен олармен байланысатын орталық ядролар жатады. Мысалы, жұлынның өткізгіш жолдары , таламустың ядролары мен ми қыртысының белгілі аймақтары. Сонымен қатар торлы құрылым, лимбиялқ жүйе және мишық қатысады.

Орталық
Сенсорлы жүйенің үлкен ми қыртысында орналасқан бөлігі жатады. Мұнда берілген ақпарат өңделіп, оған жауап беріледі.

рецепторлы бөлігінің 3 түрін ажыратады. 1) көз-көру, мұрын-иіс сезу

мүшелері. Олардың құрамында сыртқы энергияны нерв импульсіне айналдыратын арнайы нейросенсорлы жасушалары болады 2) есту мүшесі, тепе-теңдік сақтау және дәс сезу мүшелері жатады. Бұлардың эпителиалды немесе сенсоэпителиалды жасушалары бар. 3) нақты мүше емес проприоцептивті терідегі рецепторлар мен сезімтал висцеральды жүйе жатады. Бұлардың шеткі бөлімдері инкапсулалы және капсуласыз рецепторлардан тұрады.

қызметі нәтижесінде организм қоршаған ортаны бағдарлап, айналасындағы заттардың түсін,

пішінін, көлемін және оларға дейінгі ара қашықтықты ажыратады.  Эволюциялық даму барысында көру мүшесі жарық пен түсті ажыратуға бейімделген. Адам мен сүт қоректі жануарларда ол дамудың ең жоғары деңгейіне жеткен.  Көру талдағышының негізгі мүшесі - көз алмасы. Ол бас сүйектің аддынғы жағындағы екі ойықта - көз шарасында, орналасқан. Көру мүшесі оптикалық, фоторецепциялық жүйелерден және қосымша қорғағыш аппараттан құралады.  Көз алмасы шар пішінді құрылым. Онын алдына қарай шығыңқы келген бөлігін көздің алдынғы полюсі, ал артқы жағын - артқы полюсі деп атайды. Сырт жағынан көз алмасы үш қабықпен қапталған. Ең сыртқы фибриозды қабық - ақ қабық, ортаңғы -тамырлы қабық, және ішкі - торлы қабық. 

қабық пен көру нерві нерв түтігінен дамыса, көз бұршағы

эктодермадан дамиды. Мезенхимадан қан тамырлы қабық пен склера дамиды. Склераның алдыңғы бөлігі біртіндеп көп қабатты жалпақ эпителийге ауысып , көздің қасаң қабығына айналады. Көз бокалы ішіндегі мезенхима мен эмбриональды торлы қабықтан көздің шыны тәрізді денесі мен нұрлы қабығы дамиды.Көздің қарашығын қысатын бұлшықеттері нейральды түрде дамып жетіледі.

дистанциялық хеморецепциямен байланысты. Иіс талдағышы ең ерте дамыған талдағыштың

бірі, ол қоршаған ортадағы биологиялық маңызды химиялық сигналдарды қабылдауды қамтамасыз етеді. Иіс талдағышының шеткі бөлімі мұрын қуысында, кеңсіріктің жоғарғы жолында орналасқан иістік төсемік болып табылады.  Иісті қабылдауды шашақты рецепциялық торшалар қамтамасыз етеді. Бастапқы хеморецепция - химиялық заттардың әсерін қабылдау, - осы торшалар шашақтарының мембранасында жүреді деген болжам бар. Иіс торшалары қос өрісті торша болып табылады. Оларда пайда болған тітіркеніс иіс нервімен иіс жуашығына беріледі.

торшалар алты қабатта орналасады. Бірінші фиброзды қабат иіс нейрондарының

өсінділерінен құралады. Осы талшықтар ұштары түрлі торшалар өсінділерімен синапс түзеді. Олардың ішінде негізгісі - митральды торшалар болып табылады. Бірінші реттік иіс нейрондарының терминалдары мен иіс жуашығы торшаларының дендриттері шумақ, немесе гломерула, - деп аталатын екінші қабат құрайды. Осы шумақта қозу процесі жинақталады деген болжам бар. Митральды торшалар төртінші қабат түзеді.Оның бір жағында сыртқы - үшінші, екінші жағында сыртқы - бесінші торлы қабаттар орналасады. Бұл қабаттар нерв торшалары өсінділерінің ұйысқан жері болып табылады. Алтыншы қабат дәнді торшалардың шоғырлануынан түзіледі. 

бағытталады (иіс төмпешігіне, алдыңғы иіс ядроларына, препириформды және преамигдалярлық

қыртысқа, бадамша кешенінің медиальдық және қыртыстық ядроларына). Мидың аталған құрылымдары мен гиппокамп иістік түйсіктің қалыптасуын қамтамасыз етеді.  Қазіргі кезге дейін иістің түрлері толық жіктелмеген, сол себепті иісті көбінесе иісті шығаратын заттардың атымен атайды. Мысалы, жуа, раушан, сірке иістері. Х.Хенинг иісті иіс шығаратын заттардың химиялық құрамына қарай жіктеген. Д.Эймур жіктеуіне сәйкес жеті түрлі иіс болады. Олар камфора, жупар, гүл, жалбыз, эфир, өткір және шірік иістер. 

процестеріне байланысты, ол рецепторлық жасушалардың атрофиясына әкеліп соғады.

қуысына түскен қоректің сапасы, сипаты анықталады. Бұл талдағыштың қабылдаушы

бөлігі тіл бүртіктерінде, жұмсақ таңдайда, жұтқыншақтың артқы бетінде, бадамшада және көмекей қақпашығында орналасады. Тіл бүртіктері шатырша, жапырақша және орлы болып болінеді. Осы бүртіктер ішінде эпителиальды құрылым – дәм жуашыгы, орналасады. Дәм жуашығы сопақша пішінді, жуа төрізді болып келеді. Ол бүйірлі, үршық пішіндес дәм жасушаларынан және цилиндр пішінді сүйеніш жасушалардан тұрады да, тілдің көп қабатты эпителийі бойында орналасады. Дәм жасушаларының ұшында майда түктер (кірпікшелер) болады. Дәм жуашығы кілегей қабық беткейінде дәм саңлауы деп аталатын кішкентай тесікпен ашылады.

Ол есту мүшесінің күрделі қызметі арқылы іске асырылады. Сүт

қоректілерде есту мүшесі сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақтан тұраұы. Сыртқы және ортаңғы құлақ есту талдағышының өткізгіш, ал ішкі құлақ - қабылдаушы бөлімі.  Сыртқы қулақ құлақ қалқанынан және сыртқы дыбыс жолынан түрады. Құлақ қалқаны дыбыс тербелістерін қабылдап, оны дыбыс жолына бағыттайды. Дыбыс жолы дыбыс толқынын ортаңғы құлаққа өткізеді. Сыртқы құлақ пен ортаңғы құлақ арасын дабыл жарғағы бөліп түрады. Ол өзіне жеткен дыбыс толқынын ортаңғы құлаққа өткізеді.  Дабыл жарғағының арғы жағындағы дабыл қуысында бір-бірімен буындана байланысқан есту сүйекшелері - балғашық, төс және, үзеңгі орналасады. Балғашық дабыл жарғағына, ал узеңгі - ішкі құлаққа баратын солақша тесікті жауып түратын жарғаққа бекиді. Аталған сүйекшелер арқылы дыбыс толқыны дабыл жарғағынан сопақша тесікті жауып түратын жарғаққа беріледі. Сүйектің ерекше байланысының және үзеңгі ауданының дабыл жарғағы беткейінен көп кіші болуының салдарынан дыбыс толқынының  күші 40-60 есе артады.

екі тесік болады. Олар жүқа дәнекер үлпалы жарғақпен жабылған

дөңгелек және сопақша тесіктер. Дөңгелек тесікті иірім тутіктер (улу) терезесі дейді. Одан сәл төменірек орналасқан сопақша тесікгі -сага (кіреберіс) терезесідт атайды.  Ішкі құлақ, немесе шытырмақ (лабиринт), самайдың қайыршық сүйегінің ішінде жатады. Ол бірінің ішінде бірі орналасқан сүйекті және жарғақты шытырмақтан түзілген. Бұл екі құрылымның арасыңда периаимфа, ал жарғақты лабиринтгің ішіңде эндолимфа (ішкі сұйық) болады.  Сүйекті лабиринт үш құрылымнан - сағадан (кіреберіс), иірімді түтіктен (ұлудан) және жартылай дөңгелек түтіктерден, - түрады. Саға мен иірімді түтік есту мүшесін қүрайды. Ал сағада орналасқан қапшықтар мен жартылай доңгелек түтіктер тепе-тендік (вестибулалық) аппараты болып табылады. Демек, ішкі құлақта есту және тепе-тендік мүшелері орналасқан.  Саға - кішқентай қуыс. Ол сопақша және деңгелек қапшықтарға болінеді. Сопақша қапшық жартылай дөңгелектүтіктермен, ал дөңге-лек қапшық - иірімді түтікпен жалғасады.

ішкі беткейін бойлай орналасқан есту жасушалары мен суйеніш жасушалардан

құралады. Есту жасушаларының ұшында жіңішке кірпікшелер болады. Олар дыбыс толқынының әсерін қабылдайды. Осы жасушалардың үстінде бір ұшы сүйекті тұлғаға жалғасқан, екінші ұшы бос жататын жабынды табақша орналасады.  Құлақ қалқаны қабылдаған дыбыс толқыны есту жолы арқылы дабыл жарғағын тербелтеді. Бұл тербеліс есту сүйектерінің тізбегімен сопақша тесікке беріліп, саға өзегіндегі перилимфаны толқытады. Одан орі толқын геликотрема арқылы дабыл өзегіндегі сүйыққа тарайды. Осы толқын әсерімен негізгі мембрана тербеліп, оған бекіген есту жасушаларының түктері жабынды мембранамен түйіседі де, бұл жасушаларда қозу пайда болады. Қозу үрдісі ұлу жуйкесінің үштарынан есту жүйкесіне беріледі де, одан әрі есту жолымен сопақша ми, аралық ми арқылы үлкен ми сыңарларының самай бөлігінде орналасқан есту талдағышының қыртыстық бөліміне беріледі. 

қызметі төмендейді. Бұл жағдайда дыбыс өткізгіш және дыбысты қабылдайтын

мүшелер жеке-жеке немесе бірден өзгеріске ұшырайды. Мұндай құбылыстар сопақша терезенің сүйектік лабиринтті аймағында, үзеңгінің тері астылық пластинкасына таралатын оссификация ошақтарының пайда болуымен байланысты. Жас ұлғайғанда көбінесе дыбыс қабылдағыш нейросенсорлық аппарат , яғни сезімтал эпителиоциттер тіршілігін жояды да, олар қайтып қалпына келмейді.

түрлі әсерлерін қабылдайтын сезім жүйесі талдағыштардың (анализаторлардың) шеткі бөлігі,

яғни рецепторлар.
Рецепторлар денеге әсер етуші тітіркендергіштердің белгілі бір нақты түрін ғана қабылдауға бейімделген.  Анализаторлардың барлық бөлігі бірімен-бірі тығыз байланысты. Егер анализатордың бір бөлігі зақымданса, басқа бөліктеріне әсер етіп, тітіркенуді ажырата алмайды (жойылады).   Адам жасы ұлғайған сайын анализаторлардың құрылымы мен қызметі өзгеріске ұшырап отырады.